سوءمصرف یا اختلال مصرف مواد، که پیش‌تر با عنوان اعتیاد به مواد شناخته می‌شد، یک عارضه سلامت روان است که منجر به الگوی مداوم و مشکل‌ساز مصرف مواد می‌شود و می‌تواند سلامت و کیفیت زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد.
مواد مخدر و الکل در طول زمان نحوه عملکرد مغز را تغییر می‌دهند. این مواد باعث آزاد شدن دوپامین، یک ماده شیمیایی مؤثر بر احساس لذت و سرخوشی، می‌شوند. با گذشت زمان، مغز و بدن به این احساس وابسته می‌شوند و تمایل دارند آن را تکرار کنند، حتی اگر مضر باشد. این وابستگی می‌تواند بر سلامت روان، روابط اجتماعی، عملکرد تحصیلی و شغلی تأثیر منفی بگذارد و در موارد شدید، تهدیدی برای جان فرد باشد.
اختلال مصرف مواد در یک طیف وجود دارد و می‌تواند خفیف، متوسط یا شدید باشد. اما درمان‌پذیر است و در هر مرحله‌ای که باشید، کمک‌های حرفه‌ای در دسترس هستند.
برخی از رایج‌ترین انواع اختلالات مصرف مواد شامل موارد زیر هستند:
در بسیاری از موارد، افراد ممکن است همزمان به بیش از یک ماده وابستگی پیدا کنند، مانند مصرف همزمان الکل و دخانیات. این وضعیت به‌عنوان اختلال مصرف چند ماده‌ای شناخته می‌شود.
بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM) از انجمن روانپزشکی آمریکا، علائم سوءمصرف مواد شامل موارد زیر است:
علت دقیق اختلال مصرف مواد کاملاً مشخص نیست، اما تحقیقات نشان می‌دهد که این اختلال می‌تواند به دلیل تأثیر مواد اعتیادآور بر سیستم پاداش مغز ایجاد شود. تغییرات در این سیستم ممکن است باعث شود فرد به مصرف مداوم ماده ادامه دهد و در نهایت به وابستگی و اعتیاد دچار شود. تحقیقات نشان می‌دهد که عوامل متعددی می‌توانند در ایجاد اختلال مصرف مواد نقش داشته باشند، از جمله:
سوءمصرف مواد می‌تواند افراد را در هر سن، جنسیت، نژاد و طبقه اجتماعی-اقتصادی تحت تأثیر قرار دهد. با این‌حال، برخی افراد ممکن است بیشتر در معرض خطر باشند، از جمله کسانی که:
یکی از جدی‌ترین و خطرناک‌ترین پیامدهای اختلال مصرف مواد، مصرف بیش از حد (اُوردوز) است که یک وضعیت اضطراری پزشکی محسوب می‌شود. مصرف بیش از حد، بسته به نوع ماده، عملکرد بخش‌های مختلف بدن را مختل می‌کند.
برای مثال، مصرف بیش از حد مواد افیونی می‌تواند مرکز تنظیم تنفس در مغز را تحت تأثیر قرار دهد، که در صورت عدم درمان سریع، باعث کاهش شدید تنفس یا توقف کامل آن و در نهایت مرگ می‌شود. عوارض اختلال مصرف مواد بسته به نوع و شدت مصرف، متفاوت است اما برخی از مشکلات رایج شامل موارد زیر می‌شود:
هیچ آزمایش مشخص و واحدی برای تشخیص اختلال مصرف مواد وجود ندارد. پزشکان و متخصصان سلامت روان با بررسی سابقه پزشکی و رفتارهای مرتبط با مصرف مواد، این اختلال را ارزیابی می‌کنند. همچنین ممکن است آزمایش‌های دارویی انجام شود تا میزان و نوع مواد موجود در بدن مشخص شود.
از آنجایی که اختلال مصرف مواد اغلب با سایر مشکلات سلامت روان همراه است، پزشک ممکن است درباره سوابق روانی و اختلالات همزمان نیز سؤال کند.
اولین گام در درمان اختلال مصرف مواد، مدیریت علائم ترک است. در این مرحله، فرد مصرف ماده را متوقف کرده و اجازه می‌دهد که بدن آن را دفع کند. بسته به شدت وابستگی، پزشک ممکن است داروهایی برای کاهش علائم ترک تجویز کند، زیرا این علائم می‌توانند از نظر جسمی و روانی بسیار شدید باشند. پس از سم‌زدایی، درمان ادامه می‌یابد که شامل موارد زیر است:
برنامه درمانی هر فرد بسته به شرایط او متفاوت است. در مراحل مختلف بهبودی، ممکن است به انواع روش‌های درمانی نیاز باشد. درمان می‌تواند در محیط‌های مختلفی انجام شود، از جمله:
