مواد افیونی به طور طبیعی از بوته ی خشخاش و شیره ی آن بدست می آیند و آثار تخدیری در مصرف کنندگان ایجاد می کند. این گروه، شامل افیون های طبیعی (چون مورفین)، افیون های نیمه مصنوعی (نظیر هروئین) و افیون های مصنوعی که دارای اثراتی شبیه مورفین هستند، چون کدئین، فنتانیل، هیدرومورفون، متادون، مپریدین و ... می باشند. داروهای تجویز شده، نظیر پنتازوسین و بوپرنورفین که دارای هر دو ویژگی آگونیستی و آنتاگونیستی هستند و نیز به دلیل ویژگی های آنتاگونیستی، آنها عوارض رفتاری و فیزیولوژیکی مشابهی را تولید می کنند، در این طبقه قرار می گیرند.
ماده اصلی تریاک از شیره ی خشخاش، پاپاور یومنیفروم، به دست می آید و وابستگی جسمانی و روانی ایجاد می کند. هروئین، مواد افیونی نیمه مصنوعی است که با تغییرات شیمیایی جزئی در ماده مؤثر شیره خشخاش به دست می آید. مواد افیونی در آزمایشگاه ها ساخته می شوند و حدود 20 نوع آلکالوئید مشخص از تریاک به دست می آید که مورفین معروف ترین آنها است.
Opium یا تریاک از واژه ی یونانی OPUS به معنی عصاره یا شیره است. گیاه خشخاش بطور سالانه کشت می شود و ارتفاع آن به 60 تا 160 سانتی متر می رسد و دارای گل و چهار گلبرگ است. گل ها به رنگ سفید، قرمز، بنفش و یا ارغوانی هستند. برگ های آن بزرگ، صاف و به رنگ سبز نقره ای است. غوزه ی خشخاش، بیضی شکل و به اندازه ی یک لیمو ترش بوده و قسمت بالای آن چین دار است. داخل این غوزه محتوی دانه های روغنی است که در صنعت نان پزی، شیرینی پزی و استخراج روغن خوراکی مورد استفاده قرار می گیرد.
برای تهیه مواد افیونی، پس از ریختن گلبرگ های گیاه خشخاش، قسمت بیرونی غوزه را سحرگاهان تیغ می زنند و شیره ای چسبنده، نرم و سفیدرنگ به دست می آید که به تدریج سفت و قهوه ای رنگ می شود و به آن تریاک خام گفته می شود. تریاک خام دارای بویی تند و متعفن است که شبیه به بوی آمونیاک یا ادرار مانده است و طعمی بسیار تلخ دارد. تریاک را طی فرآیندهای مختلفی چون جوشاندن و تخمیر تریاک خام به دست می آورند.
تریاک تیاری شده (تریاک آماده شده) ماده ای صاف، نرم، کمی چرب و به رنگ طلایی تا قهوه ای روشن می باشد. این تریاک قابل کشیدن و خوردن است و در زمان کشیدن دارای بوی تند و شیرین است. وقتی تریاک کشیده شد، مقداری از آن در وافور باقی می ماند که به آن سوخته تریاک گفته می شود و غلظت مورفین سوخته ی تریاک بیشتر از تریاک معمولی است که برای کشیدن مجدد مورد استفاده قرار می گیرد. اگر سوخته ی تریاک را با آب مخلوط کنند و سپس آن را بجوشانند و بعد تصفیه کنند، مواد جامدی در ته فیلتر باقی می مانند که به آنها تفاله ی تریاک گفته می شوند و شبیه به تکه های کوچک زغال هستند و بسیار شکننده، سیاه رنگ و دارای کمی مورفین می باشند.
به طور طبیعی، تریاک منبع اولیه و اصلی در تهیه ی مورفین است و آثار فارماکولوژیک تریاک ناشی از محتوای مورفینی آن است. مورفین یکی از قوی ترین مشتقات تریاک است که برای کاهش درد بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.
مواد افیونی ماده ای مشتق از تریاک است که دارای آثاری شبیه به مورفین می باشد؛ اما محدود به ایجاد آنالژزی یا تسکین درد نمی باشد و در واقع، این اصطلاح به همه ی آلکالوئیدهای طبیعی مشتق از تریاک و نیز مجموعه ی گسترده ای از ترکیبات نیمه صناعی مشتق از آنها نیز اطلاق می شود.
مواد افیونی شامل همه ترکیبات طبیعی یا صناعی دارای آثار شبیه مورفین استو به بیان دیگر، مواد افیونی به معنای ماده ای شبیه تریاک است و آثار شبه مورفینی ایجاد می کند و در حقیقت، آثار پدید آمده به واسطه ی اتصال به گیرنده هایی مشابه با گیرنده های مورفینی پدیدار می شوند. در واقع، مواد افیونی به طور مستقیم از تریاک استخراج نشده است، اما همان خواص را دارا می باشد.
اصطلاح ماده افیونی در برگیرنده ی تمام آگونیست ها و آنتاگونیست ها ی دارای اثر شبه مورفینی می باشد. از جمله ماده های افیونی می توان به هروئین، متادون، کدئین، هیدرومورفون، مپریدین، پرویوکسی فن، اکسی مورفون، هیدروکودون و اکسی کودون اشاره کرد. آنتاگونیست های مورفین که مانع اثر مواد فوق بر گیرنده های می شوند، شامل نالوکسان، نالترکسان، نالورفین، لوالورفان و آپومورفین هستند. اما پنتازوسین، بوتورفانول و بوپرونورفین توأماً اثرات آنتاگنیستی و آگونیستی دارند.
آلکالوئید شبه قلیا، هرگونه ماده ی آلی اصلی که در گیاهان یافت می شود و از لحاظ داروشناسی بسیاری از آنها فعال هستند مانند کافئین، مورفین، نیکوتین، کینین و استریکنین. آلکالوئیدهای موجود در تریاک به گروه های شیمیایی استخراج شده از تریاک گفته می شود که شامل مورفین، کدئین، بتائین، پاپاورین و نوسکاپین تقسیم می شوند که در میان آنها مورفین، کدئین و پاپاورین بیشترین کاربرد بالینی را دارند.
این مشتقات نیمه صناعی از طریق ایجاد تغییرات جزئی و نسبتاً ساده ساخته می شوند.
تأثیر دارویی یا فارماکوکنیتیک داروهای افیونی مربوط به اعمالی چون جذب، توزیع، متابولیسم و دفع می باشد. بیشتر مواد های افیونی به خوبی از طریق دستگاه گوارش (خوراکی)، مخاط رکتوم، تزریق زیر پوستی و تزریق داخل عضلانی جذب می شوند. مواد افیونی که حلالیت های بیشتری در چربی دارند، از راه های دیگری نظیر تزریق داخل جلدی، مخاط دهان و بینی نیز به سرعت جذب می شوند.
پس از عمل جذب، قسمتی از افیون های مصرفی در خون به پروتئین های پلاسما متصل می شوند و پس از آن، در غلظت های بالا در قسمت هایی که خون رسانی بهتری دارند نظیر ریه، کبد، کلیه ها و طحال جمع می شوند. در واقع، متابولیسم هر یک از مواد افیونی متفاوت از بقیه افیون ها می باشند؛ اما اغلب این داروها در کبد متابولیزه می شوند.
به علاوه، بعضی از متابولیت های تولید شده از نظر فعالیت و عوارض سمی ناشی از آنها متفاوت بوده و باید مورد توجه بالینی قرار گیرد. در ارتباط با دفع مواد افیونی، آنها اساساً از طریق ادرار دفع می شوند و در صورت نارسائی کلیه، اثرات سمی بسیار زیادی به دلیل تجمع این داروها و متابولیت های فعال آنها در بدن ایجاد می شود.
علائم ظاهر شده بعد از مصرف مواد افیونی، وابسته به نوع، میزان، کیفیت و نحوه ی استعمال داروی مورد نیاز متفاوت می باشد. علائم ظاهر شده در تمامی افراد یکسان نیستند و به صورت سرخوشی و علائم دلپذیر ظاهر نمی شوند. در افرادی که تازه کار هستند و یا تجربه ی چندانی در مصرف این مواد ندارند، حالت تهوع، سرگیجه و استفراغ در دفعات اولیه مصرف شایعه می باشد، اما با مصرف تدریجی مواد، انطباق رخ می دهد و حالت تهوع و استفراغ از بین می رود. به طور کلی نشانه های مصرف این مواد سستی و بی حالی، خواب آلودگی، نشئگی یا شنگولی، تهوع، یبوست، تنگ شدن مردمک چشم و کندی تنفس است.
مرحله اول، رسیدن به اوج لذت همراه با سرخوشی شدید است که برای چند دقیقه طول می کشد که اکثراً آن را با ارضای جنسی مقایسه می کنند.
مرحله دوم، همراه با سستی و بی حالی بعد از اوج اولیه است که همراه با آرامش، بی تفاوتی به دردها و بی تفاوتی نسبت به محیط اطراف می باشد و تا مدتی طول می کشد.
قابل ذکر است که تأثیرات حاد مصرف مواد افیونی بر چشم ها و قلب و عروق از نوع پاراسمپاتیک بوده و بر دستگاه گوارش از نوع سپمپاتیک می باشد.
مواد افیونی شامل تریاک، شیره، هروئین، کراک، مورفین، کدئین و سایر مشتقات خشخاش هستند.
مصرف مواد افیونی، موجب درگیر شدن چندین سیستم می شود که در نهایت می تواند اثراتی جسمانی و روانی را در شخص ایجاد کند.مواد افیونی و شبه افیونی بر روی سیستم های ناقل عصبی دوپامینرژیک و نور آدرنرژیک، تأثیرات قابل توجهی را ایجاد می کند. مصرف این مواد موجب فعال شدن نورون های دوپامینرژیک در ناحیه تگمنتال شکمی که به قشر مخ و سیستم لیمبیک راه می یابند، می شود.
در واقع، مواد افیونی اثرات خود را با اتصال به انواع مختلف گیرنده های افیونی در کل بدن از جمله سیستم اعصاب مرکزی اعمال می کنند. از دهه ی 1970 به بعد، نتایج بسیاری از تحقیقات نشان داده که پپتیدهای افیونی درون زاد، یعنی انکفالین ها، اندورفین ها و دینوفین ها ظاهراً موادی طبیعی برای گیرنده های افیونی محسوب می شوند.
مغز انسان انتقال دهنده های عصبی مختلفی مانند اندورفین را تولید می کند که گیرنده ی خاصی را در مغز دارد و مستقیماً مسئول دریافت اندورفین می باشد. در حقیقت، اگر شخص مواد افیونی را مصرف کند، گیرنده های اندورفین که در مناطق کناری مثل بادامه، هسته لمیده و هیپوتالاموس می باشند، این مواد را دریافت می کنند و آثار ذهنی لذت بخش ناشی از مصرف افیون ها را ایجاد خواهند کرد.
در ابتدا، مصرف مواد افیونی به شکل تفننی بوده و با گذشت زمان، الگوی مصرف به شکل اجباری در می آید و پیامدهای وخیم روانی و اجتماعی ناشی از وابستگی به مواد در شخص ظاهر می گردد.
مصرف مکرر مواد افیونی، به تدریج موجب کاهش تأثیر مواد می گردد که به این حالت "پدیده ی تحمل" گفته می شود و شخص برای دست یابی به تأثیرات قبلی، باید مواد بیشتری را باید مصرف کند. تحمل عمدتاً در اثر پاسخ های جبرانی جهت کاهش عملکرد فارماکودینامیک دارو به وجود می آید.
مصرف طولانی مدت مواد افیونی موجب تغییر در تعداد و حساسیت گیرنده های افیونی می شود و به طور طبیعی بعد از شکل گیری پدیده ی تحمل، وابستگی جسمانی و روانی نیز اتفاق می افتد و شخص وابسته برای جلوگیری از بروز سندرم محرومیت یا قطع دارو باید به طور مداوم مواد را مصرف کند. علائم ترک مواد افیونی تا زمانی که شخص این گونه مواد را به مدت طولانی مصرف نکرده باشد، با قطع آنها بسیار سریع رخ نمی دهند؛ در حالی که، اکثر افراد وابسته به مواد افیونی، سطح تحمل بالایی دارند و به هنگام مصرف این گونه مواد، علائم محرومیت شدیدی را نشان می دهند.
چنانچه قبلاً نیز اشاره شد، یکی از خواص مهم اپیوئیدها تحمل متقاطع است و به داروهایی که ساختمان شیمیایی مشابهی دارند، مربوط می شود. داروهایی چون مورفین، مپریدین، متادون و وابسته های آنها که همگی بر گیرنده ی مو اثر می کنند، دارای تحمل متقاطعند، به صورتی که مصرف یکی از آنها باعث ایجاد تحمل نسبت به بقیه هم می شود.
شدت تحمل متقاطع ایجاد شده، به نوع گیرنده ی درگیر بستگی دارد. به علاوه، آگونیست های اختصاصی گیرنده ی مو نسبت به یکدیگر درجات شدیدتری از تحمل متقاطع را نشان می دهند. اما همین ها نسبت به آگونیست گیرنده ی کاپا دارای درجات خفیف تری از تحمل متقاطع هستند.
وابستگی جسمانی عبارت است از تغییری سازشی که در سیستم بیولوژیکی فرد ایجاد می شود و تظاهرات آن تنها پس از قطع مصرف دارو یا مصرف آنتاگونیست آن ظاهر شده و علائم سندرم محرومیت را ظاهر می سازد. در حقیقت، تغییرات سازش ای که منجر به ایجاد وابستگی جسمانی می شوند، در انسان با همان اولین دوز مصرفی در سلول هایی که گیرنده ی اختصاصی اپیوئیدها را دارند، شروع می شوند.
طبیعتاً، بعد از مصرف طولانی مدت مواد افیونی، انسان از نظر فیزیولوژیکی به آن وابسته می شود و عدم مصرف مواد مورد نظر باعث بروز سندرم محرومیت می گردد و علائمی چون خمیازه کشیدن، آب ریزش بینی، ریزش اشک، لرز، سیخ شدن موها، افزایش درجه حرارت، احساس گرما، سنگینی در اندام های انتهایی (دست ها و پاها و سر)، گل انداختن صورت به خصوص بینی، بر افروختگی، افزایش تعریق، گشاد شدن مردمک ها، دردهای عضلانی، تهوع، اسهال، کرامپ یا گرفتگی (درد) معده، خستگی، اضطراب و پرخاشگری را می توان نام برد.
درجه ی وابستگی جسمانی به شدت علائم ناشی از سندرم محرومیت وابسته است. شدت علائم به زمان شروع و خاتمه ی آن ها، به نوع دارو و نیمه عمر بیولوژیکی آن، دوز مصرفی، تعداد دفعات مصرف، سابقه ی مصرف، سلامتی و ویژگی های فردی-شخصیتی معتاد بستگی دارد.
در حقیقت، سندرم محرومیت در مورد مواد مختلف، زمان شروع و پایان متفاوتی دارد. قاعده کلی در مورد شروع و طول مدت علائم ترک، این است که مواد کوتاه اثر معمولاً سندرم های کوتاه مدت و شدید و مواد طولانی اثر سندرم های ترک طولانی، اما خفیف ایجاد می کنند. به طور مثال، مواد کوتاه اثر مانند هروئین زودتر شروع شده و زودتر به پایان می رسد، اما در مورد مواد طولانی اثر مانند متادون دیرتر شروع و دیرتر به پایان می رسد.
سندرم محرومیت معمولاً طی 4 تا 12 ساعت پس از قطع مصرف یا آخرین مصرف مواد افیونی طولانی اثر چون تریاک ظاهر می شود، در طی 48 ساعت به اوج خود می رسد و پس از یک هفته کاهش می یابد. حداکثر شدت علائم در روز دوم یا سوم ظاهر می شود و در عرض 7 تا 14 روز علائم بر طرف می شوند، ولی بعضی از علائم ممکن است تا 6 ماه باقی بمانند. به علاوه، حالاتی چون بی خوابی، افزایش خواب REM در غیاب مصرف چنین موادی تا چند هفته پایدار خواهند ماند.
در حالی که، سندرم ترک مورفین و هروئین ظرف 6 تا 8 ساعت پس از آخرین دوز و معمولاً به دنبال یک یا دو هفته مصرف مستمر و یا تجویز آنتاگونیست مواد مخدر شروع می شود، معمولاً طی روز دوم و سوم به اوج می رسد و 7 تا 10 روز پس از آن فروکش می کند؛ اما برخی از نشانه ها ممکن است بیش از چند ماه پس از آن ادامه یابد. ترک متادون معمولاً تا سه روز پس از آخرین دوز شروع شده و ظرف 10 تا 14 روز برطرف می شود.
وابستگی روانی به معنای اجبار درونی در جستجوی مواد افیونی و بروز رفتارهای خاص برای به دست آوردن آن است. آثار روانی ناشی از مصرف مواد افیونی مانند احساس نشاط، بی اعتنایی نسبت به محرک ها و آرامش است. وابستگی روانی، خود را به صورت رفتار داروجویانه ی اجباری نشان می دهد و با اینکه شخص می داند که مصرف مواد افیونی برای سلامتی اش مضر است، همچنان آن را مصرف می کند.
در حقیقت، شروع مصرف مواد افیونی با حالات روانی خوشایند، چون احساس لذت و سرخوشی عمیق همراه است که با تداوم مصرف شکل گیری پدیده ی تحمل از مقدار این حالات کاسته می شود و به عبارت دیگر، اثرات خوشایند سابق را ایجاد نمی کند. در نتیجه، شخص وابسته به مواد افیونی برای شکل گیری مجدد چنین حالاتی بر مقدار مواد افیونی مصرفی می افزاید، تا رضایت از مصرف دارو پدیدار گردد.
در مسمومیت با مواد افیونی سطح هوشیاری بیمار پایین می آید و در صورت مصرف زیاد آن، (اوردوز) زندگی بیمار به مخاطره می افتد و ممکن است به حالت اغماء فرو رود. در این شرایط مردمک ها تنگ و یا به صورت ته سنجاقی در می آیند و در صورت مسمومیت شدید، مردمک ها گشاد می شوند. به علاوه، در این حالت تنفس کند شده و بیمار دچار وقفه یا ایست تنفسی می گردد.
در اثر توقف یا کاهش مصرف زیاد و طولانی (چند هفته یا بیشتر) مواد افیونی یا متعاقب تجویز یک آنتاگونیست بعد از دوره ی مصرف، مجموعه ی علائم ناراحت کننده ای ظاهر می شود که به سندرم ترک موسوم است. در چنین موقعیتی، فرد وابسته به مواد علائم ترک را نشان می دهد که اصطلاحاً به آن خماری نیز گفته می شود و برای شخص وابسته به مواد بسیار سخت و ناراحت کننده است.
پدیده ی ترک زمانی رخ می دهد که فرد برای مدت طولانی یک ماده ی اعتیادآور مصرف کند و اضافه ی کردن این ماده به بدن منجر به بروز تغییرات گسترده ای در غلظت انتقال دهنده های عصبی، قدرت جذب و توزیع گیرنده های مغزی فرد می شوند. در نتیجه، اگر فرد به طور ناگهانی ماده ی مخدر مصرفی را قطع کند، پدیده ی ترک رخ خواهد داد.
از دیگر علائم همراه با ترک مواد افیونی، می توان به ضعف، بی قراری، لرزش، کرامپ یا گرفتگی شدید عضلانی، درد استخوان ها، خمیازه، بی اشتهایی، بی خوابی، افزایش فشار خون و ضربان قلب، کاهش وزن و میل شدید به مصرف مواد مورد اعتیاد، افسردگی و اضطراب اشاره کرد. به علاوه، در صورت وجود بیماری قلبی شدید قبلی، ندرتاً احتمال وقوع مرگ وجود دارد.
