کشور ایران سابقه چند صد ساله تولید و مصرف مواد افیونی دارد که این سابقه باعث شده به لحاظ تاریخی و فرهنگی، استعداد گسترش پدیده اعتیاد به مواد مخدر در کشور وجود داشته باشد. علاوه بر آن، در دهه های اخیر تغییرات شتابان اقتصادی اجتماعی، عوامل آسیب پذیری متعددی را به همراه داشته است.
پیدایش اقتصاد متکی به نفت، عوارض به جا مانده از هشت سال دفاع مقدس، رشد سریع جمعیت و به تبع آن افزایش قابل توجه جمعیت جوان کشور، گسترش تکنولوژی ارتباطات جهانی و افزایش سطح انتظارات نسل جوان، سیر توسعه صنعتی و مشکلات ناشی از آن شامل مهاجرت، افزایش قابل توجه جمعیت شهری به ویژه حاشیه نشینی و بیکاری از جمله عوامل آسیب پذیری به مشکلات اجتماعی مانند اعتیاد به مواد مخدر هستند.
به علاوه، علیرغم ریشه کن شدن کشت خشخاش در داخل کشور بعد از انقلاب اسلامی، دسترسی به تریاک و هروئین به دلیل افزایش چشمگیر کشت این مواد در همسایه های شرقی کشورمان کاهش نیافته است و تولید مواد محرک و دسترسی به آن ها نیز افزایش یافته است. از سوی دیگر، با توجه به نقش انسجام خانواده در تربیت فرزندان و بنیان های مذهبی و اخلاقی، الگوی مصرف مواد مخدر و اعتیاد در ایران شرایط خاصی دارد که آن را از سایر کشورها متفاوت کرده است.
افغانستان، همسایه شرقی ایران بزرگ ترین تولیدکننده تریاک غیر مجاز در جهان است و به تنهایی نود و دو درصد تریاک دنیا را تولید کرده است. هم چنین، این کشور پس از مراکش، بزرگ ترین تولیدکننده حشیش (رزین کانابیس) جهان بوده و مساحت زیر کشت حشیش در این کشور بیش از یک سوم مساحت زیر کشت خشخاش آن است. پاکستان نیز در رتبه چهارم جهان از این حیث قرار دارد در جهان، کشفیات مواد مخدر و دستگیری های مرتبط با مواد به عنوان شاخص های مهم وضعیت عرضه مواد مخدر شناخته می شوند. در کشور ما روند کشفیات مواد مخدر در دهه گذشته با تغییرات چشمگیری رو به رو بوده است.
پس از دوره ای از کاهش کشفیات تریاک و هروئین که ناشی از کاهش تولید در افغانستان بوده است، تولید مواد مخدر، روند رو به رشد قابل توجهی داشته است. بر اساس داده های ستاد مبارزه با مواد مخدر کشفیات حشیش که سال ها با رشد شدیدی رو به رو بوده است، به سطحی ثابت رسیده است. تعداد دستگیری های مرتبط با جرائم مواد مخدر نیز رشد چشمگیری داشته، پس از آن، بعد از سال ها ثبات نسبی، روند نزولی داشته است.
روند افزایشی قیمت مواد مخدر شتاب بیشتری گرفته و یکی از دلایل کاهش مواد مخدر است. علاوه بر این، طی سال های گذشته با پیدایش مواد اعتیاد آور دیگری مانند هروئین فشرده (کراک افغانی)، اکستازی و نورجیزک رو به رو بودیم که عرضه آن ها به طور ناگهانی شروع و افزایش یافته ولی خوشبختانه پس از مدتی کاهش یافت. در هر صورت، مجموعه شواهد دال بر افزایش عرضه مواد مخدر و پیدایش تنوع بیشتری از انواع مواد اعتیاد آور در کشور است.
تخمین شیوع مصرف مواد مخدر و اعتیاد با دشواری ها و محدودیت های زیادی همراه است. با وجود این در مقاطع زمانی گوناگون تلاش شده است که با استفاده از شواهد در دسترس و یا انجام پژوهش ها، تخمینی از تعداد معتادان کشور ارائه شود. برآوردهای ارائه شده در مورد شیوع مصرف مواد مخدر و اعتیاد از قبل از انقلاب بسیار متنوع است، لیکن در هر صورت سالانه هزاران معتاد در کشور ثبت شده اند. در حال حاضر تخمین تعداد افراد وابسته به مواد بر اساس نتایج حاصل از آخرین مطالعه یک میلیون و دویست هزار نفر تخمین زده می شود.
