دست کم از 3500 سال پیش مواد افیونی اکثراً به شکل تریاک خام در محلول های الکلی به کار رفته اند. وجوه اشتراک مواد افیونی اثرات ذهنی مشابه ای است که دارند.
در قرن بیستم مرفین خالص و کدئین به تدریج جایگزین تریاک شدند. دو دسته اختلالات مصرف مواد افیونی (سوء مصرف مواد افیونی و وابستگی به مواد افیونی)، و نه اختلال دیگر ناشی از مواد افیونی (مانند مسمومیت و ترک اعتیاد) اختلالات مرتبط با مواد افیونی هستند.
به مجموعه ای از علائم فیزیولوزیک، رفتاری و شناختی که روی هم رفته نشان دهنده تداوم مصرف داروهای شبه افیونی با وجود مشکلات شدید ناشی از مصرف آن ها را وابستگی به مواد افیونی می گویند.
به سندرومی که در آن مصرف یک دارو یا یک خانواده دارویی برای فرد اولویت بیشتری نسبت به رفتارهایی که زمانی برایش ارزش بیشتری داشتند پیدا می کند وابستگی دارویی می گویند.
به الگویی از مصرف غیرانطباقی یک ماده شبه افیونی که طی یک دوره دوازده ماهه بروز کرده و از لحاظ بالینی منجر به تخریب یا ناراحتی قابل توجهی می شوند اما واجد ملاک های وابستگی به مواد شبه افیونی نیستند را اصطلاح سوء مصرف مواد افیونی می گویند.
مسمومیت با مواد افیونی، ترک مواد افیونی، اختلال خواب ناشی از مواد افیونی، کژکاری جنسی ناشی از مصرف مواد افیونی، دلیریوم مسمومیت با مواد افیونی که در برخی بیماران بستری دیده می شود.
اختلال سایکوتیک ناشی از مواد افیونی، اختلال خلقی ناشی از مواد افیونی و اختلال اضطرابی ناشی از مواد افیونی. آگونیست که نادرند اما همراه برخی مواد افیونی مختلط آگونیست – آنتگونیست مؤثر بر سایر گیرنده ها را اختلالات ناشی از مواد افیونی می گویند.
مپریدین، متادون، پنتازوسین، پروپوکسیفن چند ماده شبه افیونی صناعی می باشند. در حال حاضر داروی استاندارد انتخابی برای درمان وابستگی به مواد افیونی متادون است.
وقتی خلوص مواد عرضه شده افزایش و یا قیمت آن کاهش یابد مصرف در افراد آسیب پذیر زیاد می شود در نتیجه پیامدهای نامطلوب (مراجعه به بخش فوریت ها) و تقاضا برای درمان افزایش می یابد. مصرف کنندگان مواد افیونی، مصرف مواد افیونی را از نوجوانی آغاز می کنند. گرایش به وابستگی مواد افیونی از 40 سالگی که این دوران را دوران پختگی می نامند کم می شوند.
آشنایی زودرس با مواد مخدر در جوامعی که سوءمصرف مواد در آن ها شایع است، همچنین در خانواده هایی که والدین آن ها مصرف کننده مواد مخدر هستند روی می دهد. شخص وابسته به مواد افیونی گاهی ناگزیر می شود برای به دست آوردن هزینه خرید مواد افیونی به راه های غیرقانونی یا روسپیگری متوسل شود و روسپیگری افراد وابسته به مواد افیونی عامل عمده انتشار ایدز می باشد.
رایج ترین ماده افیونی مورد سوء مصرف هروئین است که قابلیت انحلال و قدرت اثر آن از مرفین بیشتر است. سریع تر از سد خونی – مغزی عبور می کند و اثری سریع تر از مرفین دارد.
هروئین در ابتدا به عنوان وسیله درمان اعتیاد به مرفین معرفی شده اما در واقع خود آن بیش از مرفین وابستگی ایجاد می کند. یکی از اثرات تمام مواد افیونی کاهش جریان خون مفز در نواحی خاص مغز افراد دچار وابستگی است.
