عوامل متعددی در شکل گیری اعتیاد به مواد مخدر نقش دارند، با این تفاوت که میزان تأثیر گذاری آن ها با هم فرق می کند. برخی نقش بنیادی دارند، ولی بعضی دیگر، زمینه ساز اعتیاد هستند. عوامل فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در فرآیند شکل گیری اعتیاد، تأثیر دارند. از این رو امروزه درباره اعتیاد به مواد مخدر، در حوزه های مختلف جامعه شناسی، روان شناسی و... بحث می شود.
فقر معنوی، افسردگی، بیماری، لذت جویی، عدم اعتماد به نفس، استقلال طلبی، عدم رشد شخصیت و ناامیدی، از جمله علل گرایش به اعتیاد هستند. یأس و ناامیدی از آینده و فقدان معنویت، یکی از عوامل خودکشی و جذب به مواد مخدر است. آمار نشان می دهد که علی رغم این همه رفاهی که در دنیای متمدن وجود دارد، آمار خودکشی ها روز به روز بالا می رود که نوعی عکس العمل و بیزاری جویی از تمدن است و به این معناست که تمدن نتوانسته کاری برای انسان انجام بدهد. پناه بردن به مواد مخدر در آن کشورها، از همین فکر یأس و ناامیدی و بدبینی به آینده بشریت است.
اعتیاد یک یا چند نفر از اعضای خانواده، زمینه ساز اعتیاد دیگر اعضا می شود. والدین معتاد، غالباً فرزندان معتاد دارند، زیرا اولاً، الگوی نامناسبی برای فرزندان خود می باشند و ثانیاً، فرصت لازم را برای تربیت آنان ندارند. اختلافات خانوادگی پیامدهایی چون اعتیاد، خانه گریزی و انتخاب دوستان ناباب را برای جوانان به دنبال دارد. در تحلیل های روان پزشکان، وجود خلأ عاطفی عمیق در فرد، زمینه مساعدی برای اعتیاد به مواد مخدر شناخته شده است. عواطف فرد معتاد عمیقاً دچار اختلال می شود و در زندگی اش دست خوش تعارضات و کمبودها می شود و به مرز میان روان پریشی و روان نژندی می رسند.
عوامل اجتماعی مانند محیط مدرسه، دوستان ناباب، تفریحات ناسالم، بیکاری، عدم مقبولیت اجتماعی، فقر مالی و فرهنگی، رشد جمعیت و مهاجرت های بی رویه در شکل گیری اعتیاد به مواد مخدر، نقش بنیادی دارند. بر همین اساس است که دانشمندان برای جلوگیری از اعتیاد کودکان و نوجوانان، سالم سازی محیط مدرسه و پیشگیری از معاشرت با دوستان ناباب را مطرح کرده اند. در یک تحقیق میدانی انجام شده از سوی اداره مطالعات و تحقیقات کاربردی اداره کل مبارزه با مواد مخدر، علت شروع استفاده از مواد مخدر، به میزان شصت و دو درصد، معاشرت با دوستان ناباب اعلام شده است.
بی دلیل نیست که در آموزه های دینی به انتخاب دوستان صالح، سفارش و از همراهی با دوستان ناباب، نهی شده است. افزایش جمعیت و بیکاری، از دیگر عوامل اعتیاد به انواع مواد مخدر، الکل و مواد روانگردان است. افزون بر آن، در کشورهای عقب مانده، امکانات تفریحی و رفاهی کافی فراهم نیست و همین موارد نقش تعیین کننده ای در گرایش جوانان به اعتیاد ایفا می کنند. عامل مهم دیگر، سنت ها و عقاید عامیانه است. بدین معنا که بعضی افراد مواد مخدر را یک ماده مفید دانسته و حتی استفاده از آن را ارزش می دانند. متأسفانه در برخی از مجالس جشن و شادی، بهره گیری از مواد مخدر به صورت یک سنت درآمده و به آن افتخار می کنند. به علاوه، در بعضی از جوامع، مواد مخدر را دارویی شفابخش و عامل آرامش می دانند.
ساکنان شهرها و روستاهایی که در مسیر عبور مواد مخدر هستند، به علت سهولت دسترسی به آن و همکاری با سوداگران مرگ، بیشتر در معرض اعتیاد قرار می گیرند. فقر و بحران اقتصادی نیز از عوامل اعتیاد محسوب می گردد. معمولاً در خانواده های فقیر، افراد معتاد بیشتر یافت می شود. البته در خانواده و کشورهای ثروتمند نیز افراد معتاد وجود دارد که ریشه آن به بحران هویت، فقدان معنویت، لذت جویی، اختلالات شخصیتی، ناامیدی و افسردگی بر می گردد. طبق گزارش سازمان نظارت بر مواد مخدر سازمان ملل، در امریکا هر دانش آموز اقلاً یک بار برای خوشی و ارضای حس کنجکاوی، از انواع مواد مخدر مصرف می کند.
