اولین آسیبی که فرد معتاد با آن رو به رو می شود آسیب های جسمی و روحی- روانی ناشی از مصرف مواد مخدر است. بسته به نوع مواد مخدر و میزان مصرف، فرد به آسیب هایی از این دست دچار می شود. اختلالات گوارشی، اختالالت قلبی عروقی و مرگ، اختلالات مغزی، بیماری های تنفسی، عفونت های شدید، تأثیر سوء بر غدد جنسی و در نتیجه ضعف کارکرد آن ها، تأثیر سوء بر عملکرد هورمون ها و سوء هاضمه. همچنین افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، ضعف اراده، کاهش هوشیاری، غم، یأس و ناامیدی از جمله عوارض روحی روانی اعتیاد محسوب می شوند. بر اساس برآوردها سالیانه هزاران مورد مبتلا به ایدز در کشور وجود دارد که حدود ۵۴ درصد از این افراد به دلیل استفاده از سرنگ های آلوده برای تزریق مواد مخدر به این بیماری مبتلا شده اند.
از دیگر آسیب های اعتیاد، نابسامانی و فروپاشی روابط در خانواده، اختلال در روابط عاطفی زوجین و اختلال در روابط خانواده با اجتماع بیرونی است. بنا بر بعضی پژوهش ها ۵۱ درصد از افراد درگیر اعتیاد به مواد مخدر، متأهل بوده اند و ۲۴ درصد از طلاق های ایران، در اثر اعتیاد و مسائل مرتبط با مواد مخدر بوده است. نا به سامانی وضعیت اقتصادی خانواده از دیگر پیامدهای اعتیاد است. یک فرد معتاد درصد زیادی از درآمد خود را برای تهیه مواد مخدر اختصاص می دهد. افزایش میزان مصرف روزانه او باعث خواهد شد تا مبلغ لازم برای خرید مواد مخدر، رفته رفته افزایش یابد و فشار اقتصادی بر خانواده بیشتر شود. این ها همه در صورتی است که فرد معتاد دارای شغل باشد، در غیر این صورت فرد معتاد برای تأمین هزینه مواد مخدر مصرفی خود راه های دیگری مانند خرده فروشی مواد مخدر یا تکدی گری را انتخاب می کند.
اعتیاد مردان به مصرف مواد مخدر یکی از عوامل مؤثر و مهم در سوق پیدا کردن زنان به سمت تن فروشی است. بر اساس تحقیقات، تعداد زیادی از زنان تن فروش دارای پدر یا همسر معتاد بوده اند. در یک تحقیق ۵۵ درصد از زنان تن فروش پدری معتاد داشته اند و در تحقیقی دیگر ۱۴ درصدشان شوهرشان معتاد یا در کار قاچاق مواد مخدر بوده است. اعتیاد مردان با خشونت هایی که در رابطه زناشویی رخ می دهد، ارتباط مستقیم دارد. یکی از دلایل این موضوع نیز آن است که مواد مخدر تغییراتی در سیستم عصبی ایجاد می کند و زمینه را برای بروز انواع خشونت فراهم می کند.
بخشی از پیامدهای خانوادگی اعتیاد در مردان متأهل، در رابطه با فرزندان رخ می دهد، ممکن است فرزندان، پدر خود را فردی ضعیف و بی کفایت بپندارند. از طرف دیگر اعتیاد پدر، مانع بروز محبت و حمایت پدرانه او از فرزندانش می شود. در تحقیقی برآورد شده است که بیش از ۱۰ درصد از جرائمی نظیر سرقت و اعمال منافی عفت، با سوء مصرف مواد مخدر ارتباط دارند. نیازمندی به پول برای تأمین مواد مخدر، فرد معتاد را به سمت ارتکاب اعمال بزهکارانه از قبیل سرقت، قتل، تن فروشی و حتی وادار کردن همسر و اعضای خانواده خود به چنین کارهایی می برد.
یکی دیگر از شایع ترین اعمال بزهکارانه مرتبط با مواد مخدر، فروش مواد مخدر (خرده فروشی) است که منجر به گرفتارکردن چندین نفر دیگر می شود. خرده فروش مواد مخدر برای جلب مشتری و تأمین هزینه مواد مخدر مصرفی خود، افراد دیگر را به مصرف مواد مخدر تشویق می کند و گاهی در مورد ماده مورد نظر اطلاعاتی دروغین ارائه می دهد. مثلاًً می گوید این ماده جدید است و اصلاً اعتیاد ندارد یا چنین و چنان تأثیری دارد. و این در حالی است که فروشنده هیچ آگاهی دقیقی از مواد تشکیل دهنده مخدر مورد نظر و اغلب حتی میزان خلوص آن نیز ندارد. اعتیاد موجب از دست رفتن سرمایه های انسانی، اجتماعی و مادی جامعه می گردد.
در واقع اعتیاد به مواد مخدر در شرایطی که معتاد برای ترک اقدام کند جرم نیست. بر اساس اصلاحیه بند ۱۵ قانون مبارزه با مواد مخدر معتادان مکلفند با مراجعه به مراکز دولتی، غیردولتی یا خصوصی و یا سازمان های مردم نهاد درمان و کاهش آسیب، اقدام به ترک اعتیاد نمایند. معتادی که با مراجعه به مراکز مذکور نسبت به درمان خود اقدام و گواهی تحت درمان و کاهش آسیب دریافت نماید، چنان چه تجاهر به اعتیاد ننماید از تعقیب کیفری معاف می شود و معتادانی که مبادرت به درمان یا ترک اعتیاد ننمایند، مجرمند. پیش از این اعتیاد به مواد مخدر جرم بود و مجرم مطابق قانون باید به زندان فرستاده می شد.
مجازات حمل مواد مخدر به تناسب میزان مواد مخدر، از سیصد هزار تومان تا بیست میلیون تومان جزای نقدی، ۱۰ تا ۷۴ ضربه شلاق، دو تا ده سال حبس، اعدام و مصادره اموال تعیین شده است. فروش مواد مخدر از جمله جرائمی است که شدیدترین مجازات ها را به خود اختصاص داده است. مجازات فروش به تناسب میزان مواد از چهارصد هزار تومان تا بیست میلیون تومان جزای نقدی، ۱ تا ۷۴ ضربه شلاق، سه تا پانزده سال حبس، حبس ابد، اعدام و مصادره اموال تعیین شده است.
