اختلال مصرف مواد افیونی (OUD) یک مشکل سلامت روان است که در آن مصرف نادرست و مداوم مواد افیونی موجب ناراحتی و اختلال در زندگی روزمره فرد می‌شود.
این اختلال در درجات مختلفی از خفیف تا شدید قرار دارد و معمولاً با میل شدید به مصرف مواد افیونی، افزایش تحمل بدن نسبت به آن‌ها و بروز علائم ترک در صورت قطع مصرف همراه است.
اختلال مصرف مواد افیونی یک بیماری مزمن و طولانی‌مدت محسوب می‌شود که می‌تواند پیامدهای جدی از جمله ناتوانی، مصرف بیش از حد، بازگشت به مصرف و حتی مرگ را به دنبال داشته باشد. این اختلال می‌تواند افراد را بدون توجه به سن، جنسیت، نژاد یا وضعیت اجتماعی-اقتصادی تحت تأثیر قرار دهد.
مواد افیونی نوعی از مواد مخدر هستند که می‌توانند به کاهش درد کمک کنند. این مواد، چه به‌صورت طبیعی و چه به‌صورت مصنوعی، با سلول‌های عصبی تعامل داشته و اثرات تسکین‌دهنده دارند. مواد افیونی در طبیعت یافت می‌شوند، اما در شکل‌های خالص و غلیظ خود می‌توانند بسیار خطرناک باشند. اغلب مواد افیونی به‌طور مصنوعی در فرآیندهای شیمیایی تولید می‌شوند.
این داروها معمولاً برای تسکین دردهای شدید، مانند دوران بهبودی پس از جراحی یا آسیب‌های شدید، تجویز می‌شوند و گاهی برای درمان دردهای مزمن نیز کاربرد دارند. برخی از نمونه‌های رایج مواد افیونی و مخدرهای تجویزی شامل موارد زیر هستند:
علاوه بر این، هروئین که از مشتقات مورفین است، یکی دیگر از انواع مواد افیونی محسوب می‌شود، اما به‌طور خاص برای مصرف تفریحی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از افرادی که دچار سوءمصرف این داروها هستند، ممکن است به دلیل دسترسی آسان‌تر، مصرف خود را از داروهای تجویزی به هروئین تغییر دهند، که می‌تواند خطر اعتیاد را افزایش دهد.
مواد افیونی می‌توانند اعتیادآور باشند، زیرا علاوه بر کاهش درد، در برخی افراد احساس سرخوشی ایجاد می‌کنند. این ویژگی، همراه با ایجاد تحمل در بدن (نیاز به دوزهای بالاتر برای دستیابی به همان اثر)، ممکن است منجر به اختلال مصرف مواد افیونی شود.
با این حال، همه افرادی که از داروهای مخدر تجویزی استفاده می‌کنند، دچار وابستگی نمی‌شوند؛ به‌ویژه اگر مصرف آن‌ها کوتاه‌مدت باشد، مانند استفاده در دوران نقاهت پس از جراحی. رعایت دقیق دستورالعمل‌های پزشک و مصرف دارو طبق تجویز، می‌تواند خطر وابستگی را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد.
طبق راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی انجمن روانپزشکی (DSM-5)، برخی از نشانه‌های اختلال مصرف مواد افیونی شامل موارد زیر هستند:
تشخیص اختلال مصرف مواد افیونی با یک آزمایش واحد امکان‌پذیر نیست. پزشکان و متخصصان سلامت بر بررسی کامل سابقه پزشکی و ارزیابی رفتارهای مرتبط با مصرف مواد افیونی تکیه می‌کنند. در برخی موارد، ممکن است آزمایش‌های تشخیص دارو انجام شود یا گزارش‌های برنامه‌های نظارتی بر نسخه‌های دارویی بررسی گردد.
بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، فرد برای تشخیص اختلال مصرف مواد افیونی باید حداقل دو مورد از علائم مشخص‌شده در بخش علائم را داشته باشد. شدت این اختلال در یک طیف قرار دارد:
در صورت وابستگی فیزیکی به مواد افیونی، قطع مصرف ممکن است منجر به بروز علائم ترک شود، از جمله:
این علائم می‌توانند ناخوشایند و شدید باشند، بنابراین دریافت حمایت پزشکی برای مدیریت ترک مواد افیونی توصیه می‌شود.
ایجاد اختلال مصرف مواد افیونی تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد که به‌صورت پیچیده‌ای با یکدیگر تعامل دارند. برخی از این عوامل عبارتنداز:
این عوامل در کنار هم می‌توانند زمینه‌ساز وابستگی و در نهایت اختلال مصرف مواد افیونی شوند.
برای اختلال مصرف مواد افیونی روش‌های درمانی موثری وجود دارد، اما درمان باید متناسب با شرایط هر فرد تنظیم شود. نیازهای درمانی ممکن است در طول زمان تغییر کند و افراد در مراحل مختلف ممکن است به روش‌های درمانی متفاوتی احتیاج داشته باشند.
از آنجایی که اختلال مصرف مواد افیونی یک بیماری مزمن است که ممکن است دوره‌های بهبودی و عود داشته باشد، درمان اغلب به مراقبت مداوم نیاز دارد تا تأثیر مطلوبی داشته باشد. روش‌های درمانی مختلف شامل موارد زیر هستند:
یکی از موثرترین روش‌های درمانی برای اختلال مصرف مواد افیونی، درمان با کمک دارو است. در این روش، دارودرمانی با مشاوره و حمایت‌های روان‌شناختی ترکیب می‌شود تا رویکردی جامع برای بهبود فرد ارائه دهد.
