کافئین به صورت قهوه یا چای، رایج ترین ماده روانگردان است. مطالعات متعدد، بی خطر بودن کافئین را در دوزهای معمول روزانه اثبات کرده است اما مصرف کافئین ممکن است با علائم و اختلالات روانی نیز همراه باشد.
میزان بروز این اختلالات مشخص نیست، اما حتی اگر شیوع آن ها پایین هم باشد با توجه به مصرف گسترده کافئین، تعداد قابل ملاحظه ای از افراد دچار این اختلالات هستند. بنابراین بالین گر باید با کافئین، اثرات آن و مشکلات مربوط به مصرف آن آشنا باشد. اختلال مرتبط یا کافئین مثل مسمومیت با کافئین، اختلال اضطرابی ناشی از کافئین، اختلال خواب ناشی از کافئین، اختلال ترک کافئین و وابستگی به آن.
کافئین در انواعی از نوشایه ها، غذاها، داروهای مختلف وجود دارد. 20 تا 30 درصد افراد بالغ روزانه بیش از 500 میلی گرم کافئین مصرف می کنند. یک فنجان قهوه 100 تا 150 میلی گرم کافئین دارد، چای یک سوم این مقدار کافئین دارد.
برخی داروهای ضد میگرن بیش از یک فنجان قهوه کافئین دارند و در کاکائو، شکلات و نوشابه های گازدار مقادیر قابل توجهی کافئین وجود دارد. مقدار کافئین موجود در برخی مواد غذایی آنقدر هست که بتواند برخی نشانه های مسمومیت کافئین در بچه های کوچک، وقتی یک تکه شکلات و نوشابه های کولادار مصرف می کنند ظاهر سازد. اختلالات مرتبط با کافئین احتمال ابتلا به سایر اختلالات مرتبط به مواد بیش از سایر افراد است. حدود دو سوم کسانی که روزانه مقادیر زیادی کافئین مصرف می کنند، مصرف کننده داروهای خواب آور یا رخوت زا نیز هستند.
دو هدف عمده درمان سوء مصرف مواد مخدر عبارتند از: ترک ماده مورد نظر و تأمین احساس راحتی جسمی – روانی و روانی – اجتماعی برای بیمار. هر چند درمان سرپایی مطلوب تر است اما در برخی موارد نادر بستری کردن ضرورت دارد چون وسوسه تکرار مصرف در بیماران سرپایی ممکن است مانعی در برابر شروع درمان ایجاد کند.
درمان بستری در مواردی که نشانه های روانی یا طبی شدید، سابقه شکست های درمان های سرپایی قبلی و فقدان حمایت های روانی – اجتماعی یا سابقه سوء مصرف شدید یا طولانی مدت وجود دارد، ضرورت می یابد.
پس از مواجهه با کافئین، چند عامل مختلف بر مصرف مداوم آن تأثیر می گذارد، از جمله اثرات داروشناختی کافئین، اثرات تقویت کننده کافئین، استعداد ژنتیکی مصرف کافئین و ویژگی های شحصی فرد مصرف کننده.
مصرف کافئین موجب افزایش غلظت داخل نورونی در نورون هایی می شود که گیرنده های آدنوزین دارند، کافئین به خصوص در دوزها یا غلظت های بالا می تواند بر نورون های دوپامینی و نورآدرنرژیک تأثیر بگذارد. فعالیت دوپامین ممکن است با مصرف کافئین شدت یابد که این فرضیه گزارش های بالینی مبنی بر تشدید نشانه های سایکوتیک اسکیزوفرنی پس از مصرف کافئین را توجیه می کند.
تصور می شود فعال شدن نورون های نورآدرنرژیک در بروز برخی علائم ترک اعتیاد به کافئین دخالت داشته باشد. یک دوز کم تا متوسط کافئین سبب بروز اثرات ذهنی در انسان می شود که عموماً لذت بخش تلقی می شود. چنین مقادیری از کافئین سبب افزایش احساس رفاه، انرژی و تمرکز و انگیزه کار کردن می شود. به علاوه دوز کم یا متوسط کافئین سبب کاهش احساس خستگی یا خواب آلودگی می شود.
