عوامل زیادی در اعتیاد به مواد مخدر نقش دارند، از جمله ساختار ژنتیکی، پیشینه خانوادگی، تأثیرات اجتماعی، عوامل عصبی و مسائل محیطی. داشتن یکی از اعضای نزدیک خانواده که به مواد مخدر معتاد است یا در محیطی رشد می کند که مصرف مواد مخدر به طور گسترده پذیرفته شده است، می تواند شانس فرد را برای ابتلا به وابستگی و اعتیاد به مواد مخدر افزایش دهد. یک مشکل سلامت روانی هم‌زمان باعث می‌شود فرد در برابر مصرف مواد اعتیادآور آسیب‌پذیر باشد.
حتی در حال حاضر، بسیاری از مردم تصور می کنند که اعتیاد به مواد مخدر ناشی از شکست اراده یا شخصیت ضعیف است. با این حال، جامعه پزشکی تشخیص می دهد که اعتیاد یک بیماری مغزی است، نه یک نقص شخصیت. استفاده مکرر از مواد مخدر مانند هروئین، کوکائین، مت یا مواد افیونی تجویزی باعث تغییرات عمیق در ساختار و عملکرد مغز می شود. این مواد در نحوه پردازش و واکنش مغز به انتقال‌دهنده‌های عصبی، مواد شیمیایی که احساسات، سطوح انرژی، پاسخ درد، قضاوت، الگوهای خواب و متابولیسم را کنترل می‌کنند، تداخل می‌کنند.
هر چه فردی بیشتر از این داروها استفاده کند، مغز و اعصاب او برای ایجاد احساس لذت، هیجان، آرامش یا سرخوشی به این مواد تکیه می کنند. اعتیاد زمانی اتفاق می‌افتد که مصرف مکرر یک دارو مغز را به گونه‌ای تغییر می‌دهد که مصرف‌کننده بدون آن دیگر نمی‌تواند عملکرد طبیعی خود را داشته باشد.
هیچ قانون سخت و سریعی وجود ندارد که چه مدت طول می کشد تا یک فرد به مواد مخدر وابسته شود یا به اعتیاد مبتلا شود. مدت زمان می تواند به نوع داروی مورد استفاده، مقدار مصرف و این که آیا ترکیبی از داروها (از جمله الکل) استفاده می شود بستگی دارد. عوامل دیگری مانند سلامت جسمی و روانی نیز می توانند بر وابستگی به مواد مخدر تأثیر بگذارند. با این حال، وابستگی به مواد مخدر اغلب بلافاصله اتفاق نمی افتد. اغلب هفته ها مصرف سنگین و مزمن طول می کشد تا این که فرد از نظر جسمی به مواد مخدر وابسته شود.
ترک مواد مخدر می تواند چند روز، چند هفته یا بیشتر طول بکشد. اولین مرحله در ترک مواد مخدر سم زدایی است. برخی از علائم دیررس ترک مواد مخدر، مانند اضطراب، افسردگی و اختلالات شناختی، ممکن است پس از مرحله سم زدایی مواد مخدر باقی بمانند.
عوامل زیادی وجود دارند که می توانند بر طول مدت و شدت علائم ترک اعتیاد تأثیر بگذارند.
علائم اختلال مصرف مواد مخدر به چهار دسته تقسیم می شوند.
ولع یا میل شدید به استفاده از ماده مخدر، تمایل یا تلاش ناموفق برای کاهش یا کنترل مصرف مواد مخدر.
مصرف مواد مخدر باعث عدم انجام وظایف اصلی در محل کار، مدرسه یا خانه می شود. فعالیت های اجتماعی، کاری یا اوقات فراغت به دلیل مصرف مواد مخدر کنار گذاشته شده یا کاهش می یابد.
ماده مخدر در محیط های پرخطر استفاده می شود. ادامه استفاده علیرغم مشکلات شناخته شده.
تحمل یا نیاز به مقادیر بیشتر برای رسیدن به همان نتیجه اثر. علائم ترک اعتیاد که برای هر ماده مخدر متفاوت است.
