سم زدایی مواد

سم زدایی مواد اصطلاحاً به مرحله بازگیری بدن از مواد اعتیاد آور، بویژه مخدر، و برطرف کردن وابستگی فیزیکی بدن گفته می شود. در این مرحله علائم قطع مصرف (خماری یا withdrawal) کنترل شده مشکلات جسمانی بیمار برطرف می گردد.

---

البته سم زدایی مواد مخدر لزوماً به معنی پاک شدن بدن ازمواد نیست و با روشهایی می توان قبل از منفی شدن تست علائم قطع مصرف (withdrawal) را برطرف کرد. همچنین سم زدایی به مفهوم برطرف شدن وابستگی روانی و درمان کامل بیماری اعتیاد نیست که خود نیازمند درمان های روانشناختی و دارویی خاصی است که مستلزم صرف زمان طولانی تری می باشد.

در مورد مواد روانگردان و محرک (غیر مخدر) دوره سم زدایی مواد را می توان به زمان لازم برای دفع فیزیکی مواد از بدن و منفی شدن تست و نیز بهبود عطش و میل شدید به مصرف (craving) اطلاق کرد. همچنین بایستی علائم اختلال روانی به وجود آمده کنترل و تخفیف یابد.

زمان لازم برای این دوره بسته به نوع ماده مصرفی و شدت اختلال روانی بوجود آمده متفاوت بوده معمولا بین 2 تا 6 هفته طول می کشد.

در این مدت فرد به مراقبت فیزیکی و پزشکی نیاز داشته و در اغلب موارد نیاز به بستری در مراکز تخصصی روانپزشکی وجود دارد.

اصطلاح سم زدایی در واقع اکثراً در مورد سوء مصرف و وابستگی (یا مسمومیت) مواد افیونی (اپیوئیدی) بکار می رود که طی آن ضمن دفع مخدراز بدن علائم فیزیکی و جسمانی قطع مصرف شامل درد، خماری، بی قراری ، تعریق ، تهوع ، اسهال و... کنترل شده وابستگی جسمانی برطرف می شود. 

سم زدایی مخدر به انواع روشهای طبی انجام می گردد که به دو دسته کلی تقسیم می شوند:

1. سم زدایی تدریجی
2. سم زدایی سریع

سم زدایی تدریجی (ترک تدریجی):

در این روش قطع مصرف مواد مخدر بصورت تدریجی به شکل انواع کوتاه مدت، میان مدت و طولانی اتفاق می افتد و مخدر مصرفی بیمار(ماده افیونی خیابانی وغیرقانونی) با یک مخدر دارویی و قانونی(دارای اگونیست گیرنده های اپیوئیدی) مانند متادون و بوپرنورفین جایگزین شده و بتدریج با کاهش دوز قطع می گردد.

در روش های کوتاه مدت ابتدا مقدار متناسبی از این داروهای مخدری با تجویز پزشک مجرب و آموزش دیده به بیمار داده می شود به شکلی که حداقل علائم قطع مصرف در بیمار بوجود آید و علائم جسمانی و خماری جدی وجود نداشته باشد(و در صورت وجود با داروهای آرامبخش و ضد خماری و مسکن کنترل می شود) سپس با توجه به شرایط بیمار طی 4 تا 7 روز این مخدرهای دارویی کاسته و قطع می شوند و پس از آن درمان های پیشگیری شروع می شود در این نوع درمان اغلب بیمار نیاز به 10 تا 15 روز بستری و مراقبت درمراکز پزشکی و تخصصی را دارد. 

در روش میان مدت اعتیاد بیمار به مواد مخدر با داروی اگونیست(متادون یا بوپرنورفین) با دوز حداقلی جایگزین می شود به شکلی که بیمار هیچ گونه علائم قطع مصرف(withdrawal) نداشته و حداقل وسوسه به مصرف مواد مخدر را داشته باشد سپس طی 3 تا 6 روز داروی مربوطه بتدریج کم و قطع شده، همزمان درمان های رواشناختی پیشگیری ازعود و مصرف مجدد شروع می گردد.

البته از معایب این روش اینست که در بسیاری از بیماران قطع نهایی دوزهای حداقلی نیز مشکل بوده در زمان قطع کامل نیاز به بستری طبی و سم زدایی وجود دارد، همچنین خطرعود سوء مصرف مواد طی این دوره چند ماهه وجود دارد.

پس از قطع مخدرهمچنان لازم است درمان های دارویی با ضد مخدر(نالتروکسان) و ادامه درمان های دارویی روانپزشکی جهت عوارض روانی اعتیاد از جمله افسردگی و نیز رواندرمانی های انفرادی و گروهی ادامه یابد.

در روش طولانی مدت یا درمان نگهدارنده داروی اگونیستی (متادون یا بوپرنورفین) با دوز حداقلی جایگزین ماده اعتیاد آورشده و به مدت سال ها ادامه می یابد و طی مدت مصرف داروی اگونیست سعی می شود اختلالات روانی فرد کنترل شده عملکرد روانی و اجتماعی فردی ارتقاء داده می شود و سپس هرگاه بیمار آمادگی قطع مصرف و ترک کامل را داشت داروی مخدر قطع و سم زدایی انجام شود که همانند روش میان مدت طی این زمان طولانی احتمال عود زیاد بوده قطع کامل نیز اغلب بسیار دشوار است.

روش میان مدت و طولانی مدت اغلب در مورد بیمارانی استفاده می شود که مایل به ترک کامل نبوده و آمادگی آن را ندارند و یا بارها پس از سم زدایی عود داشته اند. 

نکاتی در مورد داروهای آگونیت و درمان نگهدارنده

• برخی فکر می کنند متادون و بوپرنورفین مخدر و اعتیاد آور نیستند، به عکس مخدر بسیار قوی و بسیار اعتیاد آور بوده ترک آن ها سخت تراز مخدر های رایج چون تریاک و هروئین است. چرا که طول مدت اثر (نیمه عمر) آن ها از سایر مخدرها طولانی تر بوده و به سختی از بدن خارج می شوند و بعلت قدرت بالای مخدری (10-5 میلی گرم متادون معادل 8-7 گرم تریاک و 3-2 گرم هروئین است) علائم ترک شدیدتری ایجاد می کنند.
• داروهای آگونیست خود یک مخدر قوی هستند و در واقع نوعی جایگزین است نه درمان بیماری اعتیاد که اصولا یک بیماری روانی است و نه جسمانی و مسلماً نیازمند درمان های روانشناختی و روانپزشکی است.
• براساس اصول علمی درمان نگهدارنده واستفاده از این داروها تنها در موارد محدودی مجاز و موثر است و معمولاً تنها در کسانی که قادر به ترک نبوده و فاقد حمایت های روانی-اجتماعی و خانوادگی کافی می باشند جهت کاهش آسیب به ویژه در مصرف کنندگان تزریقی (کاهش ابتلا به ایدز و هپاتیت و کاهش مرگ و میر آنان و نیز ارتکاب جرم) و در شرایط خاص در بخش های بستری بیمارستانی، زندان ها و مراکز خاص با ضوابط و مقررات شدید و کنترل شده قابل استفاده است.
• برخی براین باورند که متادون و بوپرنورفین تست اعتیاد را مثبت نمی کنند ولی مانند سایر مواد اعتیاد آور تست های مخصوص به خود را داشته که در مراکز تخصصی انجام شده و در کلیه مصرف کنندگان مثبت می شود(تنها تست مورفین منفی است که مربوط به تریاک و هروئین است).
• مصرف متادون در بر گیرنده کلیه عوارض مصرف سایر مخدرها بوده و در برخی جهات عوارض جدی تری را ایجاد می کند.

سم زدایی سریع مواد مخدر

به قطع ناگهانی ماده مخدر و تشدید کنترل شده علائم محرومیت ((withdrawal توسط داروی آنتاگونیست مخدر و کاهش دوره این علائم سم زدایی سریع گفته می شود. علائم قطع مصرف شدید و بدون درمان را اصطلاحاً cold turkey و به گفته بعضی از بیماران ترک یابویی می نامند.

در روش های طبی پس از قطع مخدر و آماده سازی بدن با استفاده از داروهایی که علائم محرومیت را می کاهند داروی ضد مخدر تجویز می گردد که به دو روش سم زدایی سریع و سم زدایی فوق سریع انجام می شود.

درهر دو روش در واقع بدن به علائم ترک شدید تحمل وعادت کرده، پس از آن علائم خفیف را حس نمی کند. درسم زدایی سریع (Rapid Opioid Detoxification یا RD) پس از آماده سازی دوز کمی از داروی ضد مخدر (نالترکسان Naltrexone ) خورانده شده و با دریافت داروهای خاص و تحمل بدن به تدریج دوز آن افزایش می یابد تا ظرف 4-3 روز ضمن دریافت دوز کامل داروی ضد مخدرعلائم محرومیت برطرف شود.

پس از تکمیل درمان، بیمار به حالت عادی و سلامت بازگشته تمایل به مصرف مخدر (craving) با ادامه داروی نالترکسان به طور تقریباً کامل برطرف می شود.

در سم زدایی فوق سریعUltra Rapid Opioid Detoxification) یا UROD) برخلاف روش سریع علائم محرومیت با دوز کامل و قوی داروی ضد مخدر تزریقی ( نالوکسان ) به شکل ناگهانی تشدید و زیر نظر تیم تخصصی پزشکی و دریافت داروهای بیهوشی در بخش مراقبت های ویژه علائم درعرض چند ساعت کنترل می شود و پس از هوشیاری داروی خوراکی ضد مخدر شروع و ادامه می یابد.

هر دو روش سریع و فوق سریع بایستی به شکل بستری در مراکز تخصصی و مجهز با امکانات بیمارستانی انجام شود. این روش ها تنها علائم فیزیکی ترک اعتیاد را کاهش می دهند و درمان کامل اعتیاد یک مقوله روانپزشکی است که بایستی با ادامه داروی ضد مخدر نالتروکسان جهت کنترل وسوسه فیزیکی و نیز تنظیم وضعیت روانی با داروهای روانپزشکی و مداخلات روانشناختی انفرادی و گروهی ادمه یابد.

درمان های سم زدایی سریع و فوق سریع برای اولین بار در ایران توسط دکتر بختیاری و تیم تخصصی کلینیک دی در سال 1377 بنیان گذاری شد.