مصرف اولیه یک ماده مخدر یا انجام یک رفتار اعتیادآور ممکن است وسوسه‌انگیز باشد، اما با تکرار مصرف، بدن به آن تحمل پیدا می‌کند. این بدان معناست که برای دستیابی به همان اثر اولیه، مقدار بیشتری از ماده یا دفعات مصرف بیشتری نیاز است.
با مصرف مکرر، چرخه‌ای خطرناک شکل می‌گیرد، فرد برای اجتناب از علائم ترک، به مصرف ادامه می‌دهد. در این مرحله، کنترل ماده یا رفتار بسیار دشوار می‌شود و معمولاً مصرف‌کننده زندگی خود را حول محور آن تنظیم می‌کند، به گونه‌ای که دیگر فعالیت‌ها و روابط برای او اهمیت کمتری پیدا می‌کنند.
افراد معتاد عادت‌های مضر خود را دنبال می‌کنند، حتی اگر به خود یا دیگران آسیب بزنند. امتحان کردن مواد مخدر یا فعالیت‌های اعتیادآور برای اولین بار ممکن است جذاب باشد، اما به‌ویژه در مورد سوءمصرف مواد مخدر و الکل، به‌راحتی می‌تواند به مشکلات جدی منجر شود. وقتی افراد متوجه مشکل خود می‌شوند، ممکن است مواد مخدر یا الکل کنترل خود را بر زندگی آن‌ها به دست گرفته باشد، به طوری که مصرف مواد را بر هر چیز دیگری ترجیح می‌دهند.
ژنتیک: تحقیقات نشان می‌دهد که 40 تا 60 درصد احتمال ابتلا به اختلال مصرف مواد به عوامل ژنتیکی وابسته است.
اختلالات روانی: افرادی که با مشکلات روانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، بیشتر در معرض ابتلا به اختلال مصرف مواد هستند.
محیط: زندگی در محیط‌هایی که مصرف مواد رایج است، احتمال اعتیاد را افزایش می‌دهد.
استرس: بسیاری از افراد برای کاهش فشارهای روانی به سمت مصرف مواد یا رفتارهای اعتیادآور می‌روند.
مواد مخدر و الکل باعث تولید غیرطبیعی دوپامین در مغز می‌شوند که احساس لذت شدیدی را به همراه دارد. با مصرف مکرر، مغز توانایی تولید طبیعی دوپامین را از دست می‌دهد. این امر باعث می‌شود افراد معتاد، بدون مصرف مواد، حتی از فعالیت‌های لذت‌بخش معمولی مانند گذراندن وقت با خانواده و دوستان نیز لذت نبرند.
تشخیص اختلال مصرف مواد می‌تواند یک فرآیند پیچیده باشد. در حالی که برخی علائم اعتیاد آشکار هستند، تشخیص برخی دیگر دشوارتر است. بسیاری از افرادی که متوجه مشکل خود می‌شوند، تلاش می‌کنند آن را از خانواده و دوستان پنهان کنند و این امر تشخیص مشکل را دشوار می‌کند.
شناسایی اعتیاد مشابه تشخیص سایر بیماری‌ها است. متخصص پزشکی علائم بیمار را بر اساس معیارهای علمی و مشخصی که بیماری مورد نظر را تعریف می‌کنند، بررسی می‌کند.
یکی از ابزارهای معتبر برای تشخیص اعتیاد، راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی است که توسط انجمن روانپزشکی آمریکا منتشر شده است. معیارهای ارائه‌شده در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی معمولاً برای شناسایی شدت اختلال مصرف مواد استفاده می‌شوند. این معیارها شامل موارد زیر است:
عدم کنترل: مصرف ماده بیشتر یا طولانی‌تر از حد انتظار.
تمایل به محدود کردن: تلاش‌های مکرر و ناموفق برای کاهش یا توقف مصرف.
هوس‌ها: میل شدید به مصرف ماده مخدر.
صرف زمان زیاد: وقت قابل‌توجهی برای تهیه، مصرف، یا بهبود از اثرات ماده صرف می‌شود.
نادیده گرفتن مسئولیت‌ها: مصرف ماده بر تعهدات شغلی، تحصیلی یا خانوادگی اولویت پیدا می‌کند.
مشکلات در روابط: مصرف مواد باعث تنش در روابط شخصی می‌شود.
از دست دادن علاقه: کاهش مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی یا تفریحی.
استفاده خطرناک: مصرف ماده در شرایطی که می‌تواند خطرناک باشد.
بدتر شدن شرایط: ادامه مصرف باوجود بدتر شدن وضعیت جسمی یا روانی.
تحمل: نیاز به مقادیر بیشتر ماده برای رسیدن به همان اثر.
علائم ترک: بروز نشانه‌های جسمی یا روانی هنگام قطع مصرف.
اصطلاحات اعتیاد و وابستگی اغلب به اشتباه به جای یکدیگر استفاده می‌شوند. با اینکه این دو مفهوم برخی شباهت‌ها دارند، اما تفاوت‌های مهمی بین آن‌ها وجود دارد.
وابستگی زمانی رخ می‌دهد که مصرف‌کنندگان نسبت به یک ماده تحمل فیزیکی پیدا می‌کنند. در صورتی که مصرف ماده به‌طور ناگهانی قطع شود، ممکن است افراد علائم ترک را تجربه کنند. به طور معمول، وابستگی با کاهش تدریجی مصرف ماده خاص برطرف می‌شود.
از سوی دیگر اعتیاد زمانی رخ می‌دهد که مصرف مداوم مواد مخدر یا الکل تغییراتی در شیمی مغز فرد ایجاد می‌کند. اعتیاد به شکل هوس‌های غیرقابل کنترل برای مصرف مواد، علیرغم آسیب‌های وارده به خود یا دیگران، بروز می‌کند. تنها راه غلبه بر اعتیاد، درمان است.
برخی از رایج‌ترین موادی که باعث اعتیاد می‌شوند عبارتنداز:
اگر نگران هستید که فردی که به او اهمیت می‌دهید با اعتیاد دست و پنجه نرم کند، می‌توانید به برخی نشانه‌های هشداردهنده توجه کنید. البته باید به یاد داشت که همه افراد متفاوت هستند و ممکن است تشخیص اعتیاد در برخی افراد دشوارتر باشد. در اینجا تعدادی از علائم هشداردهنده عمومی که باید مراقب آن‌ها باشید آورده شده است:
هیچ‌کس انتظار ندارد وقتی شروع به تجربه مصرف مواد می‌کند، به اعتیاد مبتلا شود. اما مصرف مداوم می‌تواند به‌طور ناخودآگاه منجر به اعتیاد شود.
شناخت اعتیاد اولین گام برای درمان است. گرچه برخی افراد سعی می‌کنند خودبه‌خود مصرف را متوقف کنند، این فرآیند می‌تواند بسیار دشوار و گاهی خطرناک باشد. درمان تخصصی و حمایت خانواده نقش مهمی در کمک به بهبود فرد دارد.
