اختلال مصرف مواد (Substance Use Disorder) یک وضعیت پزشکی است که افراد حتی با آگاهی از پیامدهای منفی آن نمی‌توانند مصرف یک یا چند ماده خاص را کنترل کند. به بیان ساده‌تر، اختلال مصرف مواد زمانی رخ می‌دهد که فرد به‌طور مداوم سوءمصرف مواد مخدر یا الکل داشته باشد و با وجود تأثیرات منفی بر زندگی خود، همچنان به مصرف ادامه دهد.
انجمن روانپزشکی آمریکا در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) یازده معیار برای تشخیص اختلال مصرف مواد ارائه کرده است:
این معیارها به تشخیص و ارزیابی شدت اختلال کمک می‌کنند و برای ارائه درمان مناسب ضروری هستند. این اختلال می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد، و این شدت بر اساس تعداد معیارهای تشخیصی تعیین می‌شود:
اگرچه اصطلاحات اختلال مصرف مواد و مصرف مواد اغلب به‌جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما از نظر معنایی تفاوت‌های قابل توجهی دارند. اختلال مصرف مواد ، که به عنوان اعتیاد نیز شناخته می‌شود، یک وضعیت پزشکی قابل تشخیص است که برای شناسایی آن، فرد باید حداقل 2 مورد از 11 معیار تعریف‌شده در DSM را داشته باشد.
در مقابل، اصطلاح مصرف مواد یا سوءمصرف مواد به استفاده نادرست یا مضر از مواد اشاره دارد، به‌گونه‌ای که به خود فرد یا اطرافیانش آسیب وارد شود. هرچند مصرف مداوم و نادرست مواد می‌تواند به مرور زمان به اختلال مصرف مواد منجر شود، اما این دو اصطلاح نباید به‌عنوان مترادف تلقی شوند.
راهنمای DSM معیارهای تشخیصی را برای 10 دسته از اختلالات مصرف مواد ارائه می‌دهد، که به‌جز کافئین و تنباکو شامل موارد زیر می‌شوند:
هر یک از این دسته‌ها شامل مواد خاصی هستند که ممکن است باعث ایجاد اختلالات مصرف شوند و نیازمند تشخیص و درمان مناسب هستند.
نشانه‌های اختلال مصرف مواد ممکن است بسته به نوع ماده متفاوت باشند، اما معمولاً شامل تغییرات فیزیکی، رفتاری و اجتماعی می‌شوند. این علائم می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
این علائم می‌توانند نشان‌دهنده وجود مشکلات مصرف مواد باشند و ممکن است نیاز به بررسی و مداخله داشته باشند.
آسیب‌پذیری در برابر سوءمصرف مواد تحت تأثیر تعامل پیچیده‌ای از عوامل مختلف قرار دارد. از جمله مهم‌ترین عوامل خطر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
شناخت این عوامل می‌تواند به پیشگیری و شناسایی زودهنگام اختلال مصرف مواد کمک کند.
اختلالات مصرف مواد تنها توسط متخصصان پزشکی قابل تشخیص هستند. آن‌ها یک ارزیابی رسمی انجام می‌دهند که شامل بررسی علائم و نیازهای فردی، از جمله مسائل پزشکی، اجتماعی و روانپزشکی است. این ارزیابی به تعیین این موضوع کمک می‌کند که آیا فرد بر اساس معیارهای DSM-5 مبتلا به اختلال مصرف مواد است یا خیر.
بسیاری از افراد مبتلا به اختلال مصرف مواد به دنبال درمان نمی‌روند، اما حتی کسانی که اختلال مصرف مواد خفیف دارند می‌توانند از درمان بهره‌مند شوند. اگر مصرف مواد زندگی شما را تحت تأثیر قرار داده و احتمال می‌دهید که به اختلال مصرف مواد مبتلا باشید، اکنون زمان مناسبی برای درخواست کمک است. انواع درمان‌های موجود شامل موارد زیر است:
سم‌زدایی: این اولین گام در بهبودی است. سم‌زدایی تحت نظارت پزشکی به فرد کمک می‌کند تا به‌طور ایمن و راحت از مصرف ماده دست بکشد. در این فرآیند، ممکن است داروهایی برای کاهش علائم ترک و جلوگیری از عود مصرف تجویز شود.
توانبخشی بستری: در این روش، فرد در یک مرکز درمانی زندگی می‌کند و به‌صورت شبانه‌روزی تحت نظارت قرار می‌گیرد. درمان‌ها و داروهای مختلف نیز بر اساس نیاز فرد ارائه می‌شوند. توانبخشی بستری می‌تواند در بیمارستان‌ها یا مراکز مسکونی انجام شود.
توانبخشی سرپایی: دریافت درمان در مراکز درمانی در حالی که فرد در خانه زندگی می‌کند.
درمان همزمان سلامت روان: اگر فرد علاوه بر اختلال مصرف مواد دچار مشکلات سلامت روان نیز باشد، درمان همزمان این دو وضعیت بسیار مهم است، زیرا هر دو می‌توانند بر یکدیگر تأثیر بگذارند.
درمان‌های رفتاری: شامل روش‌هایی مانند درمان شناختی رفتاری (CBT)، مصاحبه انگیزشی برای افزایش انگیزه ترک، و مدیریت اضطراری با تقویت مثبت.
