اعتیاد پدیده ای روانی – اجتماعی است که دلایل پدیدآیی آن در ویژگی های شخصیتی، عوامل بیولوژیکی، روابط خانوادگی، مناسبات اجتماعی و شرایط اقتصادی و فرهنگی فرد معتاد نهفته است. با توجه به آسیب های فراوانی که اعتیاد به مواد مخدر برای فرد به دنبال دارد، لذا شناسایی عوامل مرتبط با آن حائز اهمیت است. نتایج پژوهش های مختلف نشان می دهد که عوامل زیست شناختی، روان شناختی، اجتماعی و خانوادگی متعددی با سوء مصرف مواد مخدر در ارتباط است.
عوامل مؤثر در سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان در شش حوزه بررسی شده است که عبارتند از عوامل فردی، خانوادگی، عوامل مرتبط با مدرسه، گروه همسالان، جامعه، نظام اجتماعی و فرهنگی. از میان این عوامل، عامل خانواده در امر پیشگیری، از ویژگی خاصی برخوردار است زیرا خانواده اولین نقطه تجمع افراد است و راهنمایی ها و آموزش های اولیه پدران و مادران در درون خانواده می تواند تا حد زیادی از بروز نابسامانی های ناشی از اعتیاد جلوگیری کند.
بنابراین به نظر می رسد یکی از مهمترین عوامل مؤثر بر گرایش به اعتیاد به انواع مواد مخدر در نوجوانان، عملکرد خانواده است. می توان گفت خانواده به عنوان اولین عامل حمایتی می تواند تأثیر چشمگیری بر مشکلات رفتاری، روانی و شخصیتی دوران بزرگسالی داشته باشد. چرا که خانواده جایگاه مهمی در رشد شخصیت افراد دارد و اغلب افراد دچار مشکلات مختلف شخصیتی و روانی که فاقد بهداشت و سلامت روانی هستند از خانواده های ناسالم برخاسته اند.
جنبه مهم محیط خانواده، عملکرد خانواده است که سلامت جسمانی، اجتماعی و هیجانی اعضاء خانواده را تحت تأثیر قرار می دهد. در واقع آن چه درون خانواده اتفاق میافتد و چگونگی عملکرد آن می تواند یک عامل کلیدی در ایجاد انعطاف پذیری و کاهش خطرات فعلی و آینده مرتبط با رویدادهای ناگوار و شرایط نامناسب باشد. عملکرد خانواده را توانایی خانواده در هماهنگی یا انطباق با تغییرات ایجاد شده در طول حیات، حل تعارض ها، همبستگی میان اعضاء و موفقیت در الگوهای انضباطی، رعایت حد و مرز میان افراد و اجرای مقررات و اصول حاکم بر این نهاد با هدف حفاظت از کل نظام خانواده تعریف کرده اند، که ۶ بعد را در بر می گیرد.
１- حل مسئله
２- ارتباطات
３- نقش ها
４- واکنش های عاطفی
５- آمیزش(درگیری) عاطفی
６- کنترل رفتار
حل مسأله بیانگر توانایی خانواده در مسئله گشایی است و نشان می دهد خانواده ها چگونه مشکلات را تفسیر و با آن چگونه برخورد می کنند. ارتباط، عامل معتبری برای ارزیابی عملکرد خانواده است و توانایی خانواده سالم برای ارتباط فکری و احساس، بیشتر از خانواده های متوسط و یا دارای عملکرد بد است. نقش های خانوادگی شامل الگوهای تکراری رفتار و عملکرد اعضاء یا کل خانواده می باشد. ارزیابی خانواده از لحاظ ابعاد نقش شامل ارزیابی چگونگی عملکرد اعضاء خانوادگی می باشد که تکمیل کننده یکدیگر هستند. واکنش های عاطفی، عبارت است از توانایی پاسخ به مجموعه ای یا دامنه ای از محرک ها با کیفیت و فراوانی مناسب. آمیزش عاطفی مجموعه ای از فعالیت های اعضاء خانواده تعریف می شود که آن را در علائق، ارزش ها و دیگر فعالیت ها و اقدامات نشان می دهند و برای آن اهمیت قائل می شوند و کنترل رفتار را می توان به عنوان روشی از معیارهای خانواده تلقی کرد که برای مهار رفتار اعضاء به کار می رود.
