اعتیاد به ۲ دسته تقسیم می شود.
اعتیاد مجاز: به وابستگی و تداوم در مصرف موادی که به عنوان دارو شناخته شده و به طور طبیعی یا مصنوعی به دست می آید و معمولاً شامل بسیاری از مواد دارویی به ویژه آرام بخش ها و خواب آورها می شود که با تجویز پزشک یا اغلب خودسرانه مصرف می شود.
اعتیاد غیرمجاز: به وابستگی فرد به مصرف همیشگی مواد اعتیادآور و بهره گیری از عواملی که بنا بر قوانین کشوری یا بین المللی غیرمجاز شناخته می شود، این امر در نتیجه ناپسند بودن مظاهر اعتیاد از دیدگاه پزشکی، بهداشتی، روانی و اجتماعی غیرمجاز تلقی می شود.
اعتیاد به مواد مخدر، به هر شکلی که باشد، معمولاً طی یک دوره ۳ مرحله ای ایجاد می شود که این مراحل عبارتند از مرحله آشنایی، مرحله میل به افزایش مواد مخدر مصرفی و مرحله اعتیاد (بیماری)
الف) مرحله آشنایی: در این مرحله شخص در اثر مسامحه یا تشویق دیگران یا میل به انجام کار تفریحی یا کنجکاوی یا علل دیگر مانند کسب لذت، با مصرف مواد مخدر آشنا می شود.
ب) مرحله میل به افزایش مواد مخدر مصرفی: در این مرحله، بدن هر روز به مقدار مواد مخدر بیشتری نیاز پیدا می کند و بعد از مدت ها مصرف، برای رهایی از آن با امیال خود دست به مبارزه می زند.
ج) مرحله اعتیاد (بیماری): در این مرحله، بعد از شک و تردید و شاید مدتی قطع مصرف و ترک اعتیاد، شخص سرانجام به مرحله اعتیاد واقعی می رسد که اگر مواد مخدر کم یا بدون رعایت ترتیبات لازم ناگهان قطع شود، نشانه های سندرم محرومیت یا خماری بروز می کند.
از عوارض و زیان هایی که مصرف مواد مخدر بر بدن و روان انسان به جای می گذارد می توان موارد زیر را ذکر کرد:
اگر مصرف روزانه مواد مخدر بیمار متوقف گردد و از ۱۰ تا ۱۲ ساعت تجاوز کند، به عوارض جسمی و ناراحتی های عصبی، اضطراب، بی قراری، عطسه، ریزش مکرر آب از بینی و چشم، رنگ چهره تیره و کدر، بی اشتهایی و ... مبتلا می شود. از دیگر عوارض جسمانی اعتیاد به مواد مخدر می توان به انواع بیماری های کبدی، بیماری های کلیوی، بیماری های قلبی و خونی، سوء تغذیه و عوارض ناشی از آن، پیری و مرگ زودرس ناشی از همه این عوامل، اشاره کرد. لازم است بدانیم که آمار مرگ و میر ناشی از سوء مصرف مواد مخدر (به نقل از پزشکی قانونی) حاکی از افزایش تلفات بوده و به طور میانگین در ایران در سال ۱۳۷۷ هر ماه ۱۰۰ نفر در رابطه با سوء مصرف مواد مخدر جان خود را از دست داده اند.
عوارض شناختی اعتیاد به مواد مخدر شامل اشکال در حافظه و از بین رفتن تمرکز و خودآگاهی و مشکل در یادگیری و وقت شناسی است.
سوء مصرف مواد مخدر، زیان های قابل توجهی را به بیمار و جامعه وارد می سازد. یکی از این زیان ها، عوارض روانی اعتیاد می باشد. بیمار بر اثر مصرف مواد مخدر فاقد تعادل روانی است و لاابالی گری، عدم توجه به اصول و مقررات جامعه، تسلیم شدن در برابر پیشامدها، ضعف اراده، بی توجهی به مسئولیت های فردی و اجتماعی از خصوصیات رفتاری افراد معتاد است، از لحاظ عاطفی نابالغ، عصیانگر و دارای احساسات خصومت زا هستند که احساس بی کفایتی و تنهایی می کنند. با ادامه اعتیاد، میزان مصرف مواد مخدر و آسیب های ناشی از آن افزایش می یابد. بسیاری از بیماران نیز از عواقب اعتیاد به مواد مخدر اطلاعات درستی ندارند. بسیاری از اوقات حالات افسردگی، اضطراب و سایر مشکلات روانپزشکی اگر به درستی شناسایی و درمان نشوند، می توانند منجر به عود شوند.
مصرف کنندگان مواد مخدر نه تنها مولد و سازنده نیستند، بلکه مصرف کننده هستند که غیر از ضرر اجتماعی هنری ندارند. فرد معتاد نسبت به اعضای خانواده و خودش، احساس مسئولیت نمی کند، موقعیت اجتماعی او متزلزل است. به دیگران اعتماد ندارد و به ندرت می تواند پیوندهای مستحکم عاطفی و وفاداری و تعهد داشته باشد. بیمار، از ارزش های اجتماعی و اخلاقی تهی می شود و نمی تواند تابع قانون باشد. حالت بی تفاوتی و حتی ضد قانونی مصرف کنندگان مواد مخدر سبب می شود که سیاستمداران جهان به این طبقه چشم بدوزند و آن ها را عاملان جنایت و قتل و خرابی معرفی کنند. از جنبه های اجتماعی نیز ارتکاب انواع جرایم از عوارض و علل مهم اعتیاد است. اثر زیان بار اعتیاد نیز در نسل خطرآفرین است.
