طبق مدل بیولوژیکی، فیزیولوژی و ژنتیک منحصر به فرد هر شخص باعث اعتیاد به مواد مخدر می شود. افراد در میزان علاقه یا عدم علاقه آن‌ها به یک ماده مخدر یا فعالیت اعتیاد آور خاص با هم تفاوت دارند. برخی از افراد ممکن است از یک ماده مخدر یا فعالیت آن قدر لذت ببرند که مقاومت در برابر آن بسیار وسوسه انگیز و دشوار شود.
شخص دیگری این مشکل را تجربه نمی کند زیرا لذت مشابهی را تجربه نمی کند. به همین ترتیب، توانایی تعدیل تمایلات تکانشی با تفکر منطقی یک عملکرد مغز است که در افراد مختلف متفاوت است. برخی از افراد ممکن است در توانایی خود برای مقاومت در برابر انواع خاصی از تکانه ها کمبود داشته باشند. بنابراین، این افراد به دلیل آسیب پذیری ژنتیکی در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به اعتیاد به انواع مواد مخدر هستند.
عوامل مؤثر بر فرد، محیط فرد و عوامل اجتماعی به عنوان عوامل زمینه‌ای، موجب می‌شود تا روند پیشگیری، شناسایی، درمان و پیگیری به طور هدفمند طرح ریزی شود.
آشنایی با عوامل زمینه ساز مستعد کننده بروز اعتیاد به مواد مخدر و نیز عوامل محافظت کننده در مقابل آن از دو جهت ضرورت دارد
عوامل مخاطره آمیز مصرف مواد مخدر شامل عوامل فردی، عوامل بین فردی و عوامل محیطی و عوامل اجتماعی است.
عوامل مخاطره آمیز فردی اعتیاد به مواد مخدر عبارتند از
خطرناک ترین دوران زندگی از نظر شروع به مصرف مواد مخدر، الکل و سیگار دوره نوجوانی است.
شواهدی زیاد از استعداد ارثی اعتیاد به الکل و مواد مخدر وجود دارد. تأثیر مستقیم عوامل ژنتیکی عمدتاً از طریق اثرات نقل و انتقالات شیمیایی مواد مخدر در بدن است که تعیین کننده تأثیر ماده بر فرد است.
برخی از صفات، بیشتر پیش بینی کننده احتمال اعتیاد به مواد مخدر هستند. این صفات عبارتند از عدم پذیرش ارزش‌های سنتی و رایج، مقاومت در مقابل منابع قدرت، نیاز شدید به استقلال، صفات ضد اجتماعی، پرخاشگری شدید، احساس فقدان کنترل بر زندگی خود، اعتماد به نفس پایین، فقدان مهارت مقاومت در برابر پیشنهادهای خلاف دیگران، فقدان مهارت‌های اجتماعی و انطباقی.
در حدود هفتاد درصد موارد، همراه با اعتیاد به مواد مخدر اختلال‌های دیگر روان‌پزشکی نیز وجود دارد.
شایع‌ترین تشخیص‌های اختلال روانی همراه با اعتیاد عبارتند از افسردگی اساسی، اختلال شخصیت ضد اجتماعی، فوبیا، اختلال وسواس جبری، اختلال افسردگی و اسکیزوفرنی.
نگرش مثبت به مواد مخدر معمولاً عبارت‌اند از کسب بزرگی و تشخص، رفع دردهای جسمی و خستگی، کسب آرامش روانی، توانایی مصرف مواد مخدر بدون احتمال بروز به اعتیاد.
در معرض خشونت قرار گرفتن در دوران کودکی و نوجوانی، ترک تحصیل، بی سرپرستی یا بی خانمانی، فرار از خانه، معلولیت جسمی، ابتلا به بیماری‌ها یا دردهای مزمن، حوادثی مانند از دست دادن نزدیکان یا بلایای طبیعی ناگهانی نیز ممکن است منجر به واکنش‌های حاد روانی شود.
این متغیر وقتی وارد عمل می‌شود که ماده مخدر حداقل یک بار مصرف شده باشد. تأثیر مواد مخدر بر فرد مصرف کننده به میزان قابل توجهی، به مشخصات او بستگی دارد. این مشخصات عبارتند از شرایط جسمی فرد، انتظار فرد از مواد مخدر، تجربیات قبلی تأثیر مواد مخدر و مواد دیگری که هم زمان مصرف شده‌اند.
هروئین و کوکائین سرخوشی شدید، الکل، آرامش و نیکوتین مختصری هوشیاری و آرامش ایجاد می کند.
