در حالی که اثرات خاص مواد مخدر بر مغز می‌تواند بسته به مواد مخدری که افراد مصرف می‌کنند تا حدودی متفاوت باشد، تقریباً هر دارویی که مورد سوء مصرف قرار می‌گیرد، تأثیری بر آن چه که متخصصان اغلب آن‌ها را بخش‌های عملکرد اجرایی مغز می‌نامند، دارد. کارکردهای آن حوزه‌ها را می‌توان با تفکر در مورد وظایف مدیر اجرایی در هر شرکت به خاطر آورد. برنامه‌ریزی، سازماندهی، اولویت‌بندی، اقدام زمانی که زمان آن فرا رسیده است و همچنین تأخیر یا جلوگیری از اقدام (عملکردهای بازدارنده) در صورت لزوم.
قسمت‌هایی از مغز که تمایل به انجام عملکردهای اجرایی مغز دارند، قسمت‌های جلویی مغز هستند که لوب‌های فرونتال نامیده می‌شوند، از جمله قشر پیشانی و قشر پیش پیشانی. هنگامی که فردی مواد مخدر مصرف می کند، عملکردهای بازدارنده مغز به طور خاص مختل می شود و باعث می شود فرد در جلوگیری از عمل کردن بر روی تکانه هایی که مغز در غیر این صورت آن ها را به تأخیر می اندازد یا از آن ها جلوگیری می کند، دچار مشکل می شود. این عدم بازداری می تواند منجر به انجام فعالیت های تهاجمی، جنسی، جنایی، خطرناک یا سایر فعالیت های سوء مصرف کننده مواد مخدر شود که می تواند عواقب مخربی برای فرد معتاد یا اطرافیان او داشته باشد.
با توجه به این که مغز افراد زیر 25 سال به طور فعال و سریع در حال رشد است و بنابراین به بلوغ کامل نرسیده است، مصرف مواد مخدر که در دوران کودکی یا نوجوانی اتفاق می‌افتد می‌تواند اثرات منفی خاصی بر توانایی فرد جوان داشته باشد. برای انجام تمام این وظایف اجرایی ضروری، خطرناک یا فعالیت های دیگری که می تواند عواقب مخربی برای فرد معتاد یا اطرافیان او داشته باشد. همچنین می‌تواند اثرات منفی زیادی بر توانایی فرد جوان در انجام تمام کارکردهای اجرایی اساسی داشته باشد.
مشابه بسیاری از تشخیص‌های سلامت روان، هیچ آزمایشی وجود ندارد که به طور قطعی مشخص کند که فردی دارای اختلال مصرف مواد شیمیایی است. بنابراین، متخصصان مراقبت های بهداشتی با جمع آوری کامل اطلاعات پزشکی، خانوادگی و سلامت روان، این شرایط را تشخیص می دهند. پزشک همچنین یک معاینه فیزیکی انجام می دهد یا از پزشک مراقبت های اولیه فرد می خواهد که معاینه را انجام دهد. ارزیابی پزشکی معمولاً شامل آزمایش‌های آزمایشگاهی برای ارزیابی سلامت عمومی پزشکی فرد و بررسی این که آیا فرد در حال حاضر مواد مخدر در بدن خود دارد یا مشکل پزشکی دارد که ممکن است علائم اعتیاد به مواد مخدر را تقلید کند، خواهد بود.
در پرسیدن سوالاتی در مورد علائم سلامت روان، متخصصان اغلب در حال بررسی هستند که آیا فرد از افسردگی و یا علائم شیدایی رنج می برد، یا همچنین او از اضطراب، توهم یا هذیان و همچنین برخی مشکلات رفتاری رنج می برد. پزشکان ممکن است به بیماران یک آزمون یا خودآزمایی به عنوان ابزار غربالگری اختلالات مصرف مواد مخدر ارائه دهند.
از آن جایی که برخی از علائم وابستگی شیمیایی می تواند در سایر بیماری های روانی نیز رخ دهد، غربالگری برای تعیین این که آیا فرد از اختلال دوقطبی، اختلال اضطراب، اسکیزوفرنی، اختلال اسکیزوافکتیو و غیره رنج می برد، انجام می شود. اختلالات روان پریشی یا اختلال شخصیت یا رفتاری مانند اختلال شخصیت ضد اجتماعی یا اختلال بیش فعالی و نقص توجه.
هر شرایطی که با تغییرات ناگهانی در رفتار، خلق و خو یا تفکر مرتبط باشد، مانند اختلال دوقطبی، اختلال روان پریشی، اختلال شخصیت مرزی، یا اختلال هویت تجزیه ای، ممکن است جدا شدن از برخی از علائم اختلال مصرف مواد مخدر به ویژه چالش برانگیز باشد. به منظور ارزیابی وضعیت عاطفی فعلی فرد، ارائه دهندگان مراقبت های بهداشتی یک معاینه وضعیت روانی نیز انجام می دهند.
