تاریخچه مصرف مواد مخدر در ایران الگویی متفاوت از کشورهای صنعتی داشته است. در ایران پیش از اسلام نوشیدن الکل رواج داشت و پس از اسلام با منع مصرف الکل، استفاده ا ز تریاک و حشیش در برخی از نقاط کشور به عنوان داروی اولیه شدت یافت.
مصرف تریاک به طور سنتی در ایران معمول بوده و بسیاری از مردم با وجود این که تریاک مصرف می کردند از جامعه طرد نمی شدند. مصرف مواد مخدر با احساس لذتی که ایجاد می کند به عنوان تقویت کننده مثبت عمل می کند و از طریق شرطی سازی باعث تقویت رفتار می شود.
مسئله اعتیاد به تریاک از ربع سوم قرن نوزدهم آغاز می شود و قبل از آن اگر چه در دسترس بوده ولی اعتیاد به آن از شیوع چندانی برخوردار نبوده است. در سال های نخست دهه ١٣٣٠ دولت ایران شمار بیماران مصرف کننده مواد مخدر کشور را بیش از یک و نیم میلیون نفر برآورد نمود که نود و هشت درصد این افراد را مصرف کنندگان تریاک و شیره تشکیل می دادند.
با توجه به جمعیت ایران در آن سال ها که نزدیک به بیست و یک میلیون نفر بوده است، رقم یاد شده ٧ درصد از جمعیت کشور را در برمی گرفت. در سال ١٣٣٣با اعلام ممنوعیت کشت خشخاش و مصرف تریاک، شمار بیماران مصرف کننده مواد مخدر کشور تا مرز چهارصد هزار نفر کاهش یافت.
این وضعیت دیری نپایید و با ورود مواد مخدر از کشورهای همسایه به ویژه از طریق مرزهای شرقی کشور که ممنوعیتی در آن ها وجود نداشت، شمار مصرف کنندگان کشور رو به افزایش گذاشت و دولت، خط مشی تازه ای در سال ١٣٤٧ در مورد کشت و مصرف تریاک در پیش گرفت.
این اقدام به منظور پیش بردن دو هدف درمان بیماران و کنترل اعتیاد به مواد مخدر صورت گرفت. بیماران به دو گروه ثبت نام شده یا کوپن دار و غیر قانونی تقسیم شدند. گروه نخست را مصرف کنندگانی تشکیل می دادند که سن بالاتر از ٦٠ سال داشته و گمان می رفت شانس کمی برای درمان توانبخشی آن ها وجود دارد.
برای تأمین نیاز افراد به تریاک، دولت کشت خشخاش را در نواحی محدودی با نظارت دولت مجاز اعلام کرد. برابر گزارش سال ١٩٩٩ کمیته بین المللی کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد، پیش از انقلاب اسلامی در ایران، دو میلیون نفر (چهار درصد کل جمعیت ایران) مصرف کننده مواد مخدر وجود داشته است.
طی سال های ١٣٥٧ و ١٣٥٨ به دلیل آن که نظارت دولت بر کنترل مواد مخدر به پایین ترین سطح رسیده بود، تولید و توزیع مواد مخدر در کشور به یکباره رو به فزونی گرفت.
بر پایه اذعان مقامات رسمی کشور، ٥ درصد از کل جمعیت کشور در آن هنگام به بیماری اعتیاد به مواد مخدر مبتلا بودند. از این رو مبارزه ای جدی بر علیه توزیع و تولید مواد مخدر در سال ١٣٥٨ آغاز شد و برای قاچاقچیان مواد مخدر، تا مجازات اعدام پیش بینی گردید. این اقدام با ایجاد ستاد هماهنگی مبارزه با مواد مخدر در سال ١٣٥٨ با حضور نمایندگان نیروی انتظامی، دادگستری و وزارت بهداشت، تحقق یافت.
در سال ١٣٥٨ نزدیک به یک میلیون مصرف کننده مواد مخدر در کشور وجود داشته است. این رقم در گزارشی که در ایران در سال ١٣٦٤ به کمیسیون بین المللی مواد مخدر سازمان ملل در شهر وین ارائه کرد به هفتصد تا هشتصد هزار نفر کاهش یافت. چهل درصد از این افراد به هروئین اعتیاد داشتند و بیشتر آن ها را جوانان تشکیل می دادند.
وضعیت همه گیری سوء مصرف مواد مخدر در ایران در تمام سال های پس از انقلاب (حتی در سال های ابتدایی انقلاب و دوران جنگ تحمیلی) و میزان مصرف مواد مخدر افزایش یافت. بیشترین میزان افزایش در سال های ٥٢ تا ٥٦ با میزان ١٦٦ درصد رخ داده است. پس از آن تا سال ٦٦ به تدریج از شدت آن کاسته شده و مجدداً در دوره زمانی سال های ٦٧ تا ٧١ به میزان رشد ٥٩ درصد رسیده است.
آمار شیوع سوء مصرف مواد مخدر در ایران از ٢/١ میلیون نفر تا ٣/٣ میلیون نفر متفاوت است. در سال ١٩٩٧ از مجموع ٩٦٠٠٠٠ نفری که برای ازدواج، مجوز کسب و کار و گواهینامه پایه یک مورد آزمایش اوپیوئیدها قرار گرفتند حدود ٣٩/٢ % پاسخ مثبت داشتند.
این آمار با توجه به این که افرادی که مورد آزمون قرار می گرفتند از عواقب پاسخ مثبت، اطلاع داشتند، احتمالاً پایین تر از میزان واقعی است. با در نظر گرفتن این که تمامی افراد مورد آزمایش، بالاتر از پانزده سال سن داشتند و حدود ٦٠ % جمعیت ایران در این طیف سنی قرار می گیرند، می توان تست اوپیوئید مثبت را در کل جامعه، بیش از یک میلیون نفر تخمین زد.
شایان ذکر است که در برخی شهرها تا ده درصد افراد مواد مخدر مصرف می کنند و تخمین زده می شود که از جمعیت دوازده میلیونی تهران ٢٤٠٠٠٠ نفر مواد مخدر مصرف می کنند که به نظر می رسد این تخمین بسیار کمتر از مقدار واقعی است.
اتیولوژی یا سبب شناسی سوء مصرف مواد مخدر، پدیده ای نامتجانس با عوامل سببی متفاوت است و معمولاً مجموعه ای از عوامل روانشناختی، اجتماعی، بیولوژیک و داروشناختی در ایجاد اعتیاد و وابستگی به مواد مخدر دخیل هستند.
عوامل اجتماعی بیشتر در شروع مصرف مواد مخدر و عوامل بیولوژیک بیشتر در ادامه وابستگی به مواد مخدر نقش دارند. عوامل اجتماعی و محیطی شامل فاکتورهای فرهنگی، نگرش های اجتماعی، رفتارهای همسالان، قوانین، قیمت مواد مخدر و در دسترس بودن آن ها هستند.
معمولاً شروع مصرف، از موادی همانند الکل، سیگار و کانابیس است که مقبولیت اجتماعی بیشتری دارند و این مواد دروازه ورود به دنیای مواد مخدر شناخته می شوند. مطالعات فراوان نشان داده اند که مصرف الکل و سیگار و دیگر مواد مخدر در جامعه با تغییر قیمت و در دسترس بودن آن ها تغییر می کند.
هنگامی که فروشگاه های عرضه الکل افزایش می یابد مصرف الکل نیز به موازات آن ها زیاد می شود. در هنگامی که قیمت الکل و سیگار افزایش می یابد مصرف آن ها نیز کاهش پیدا می کند. یادگیری و شرطی سازی مصرف مواد مخدر با تأثیر بر مسیر پاداشی مغز باعث احساس لذت در فرد می شود.
مسیر پاداشی مغز مزولیمبیک و حاوی نرون های دوپامینی است که از ناحیه تگمنتال قدامی شروع و به هسته آکومبنس ختم می شود. لذت احساس شده از فعالیت های لذت بخش همانند دیدن صحنه های زیبا یا خواندن کتابی جذاب، حاصل فعالیت این نرون های دوپامینی است.
