دخانیات یــا مــواد دخانــی، هــر مــاده یــا فرآورده‌ای است کــه تمــام یــا بخشی از مــاده خــام تشکیل‌دهنده آن، گیاه توتون یــا تنباکــو یــا مشتقات آن (به استثنای مـواد دارویـی مجـاز ترک دخانیات بـه تشخیص وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی) باشـد. ماده مؤثره در گیاه تنباکو، نیکوتین اسـت کـه مصرف آن، می‌تواند باعث ایجاد وابستگی شــود. این مــواد بــر اســاس نــوع مصــرف بــه سه گــروه اصلی تدخینی، غیر تدخینی و سیگارهای الکترونیک تقسیم می‌شوند.
سـیگار: بـه تنباکوی پیچیـده شـده در کاغـذ گفتـه می‌شود کـه توسـط ماشــین تولید می‌گردد. ســیگار، استوانه کاغذی کوچکی معمــولاً به طول کمتر از دوازده سانتیمتر و قطر نزدیک بــه ده میلی متر اســت کــه از برگهای بریده شده یــا عمل آمده تنباکــو پــر می‌شود. یک عدد سیگار به طور معمول کمتر از یک گرم تنباکو دارد.
سیگار برگ: سیگارهای برگ از سیگارهای معمولی بزرگ‌تر بــوده و نــوع و میـزان تنباکویـی کـه در آن‌ها به‌کار رفته نیـز متفاوت اسـت. سیگار برگ پالایه نـدارد. محتـوای نیکوتیـن و تنباکـو در سـیگارهای بـرگ، چنـد برابـر سـیگارهای معمولی اسـت.
پیــپ: وسیله‌ای کــه در آن از برگهای خشک شده گیاه تنباکو، به عنوان توتون بــرای مصرف استفاده می‌گردد.
قلیــان: قلیان وسیله‌ای اسـت برای کشیدن تنباکو، کـه دود حاصـل از آن ناشـی از سـوختن زغال گداختـه و تنباکـو اسـت.
چپق: وسیله‌ای اســت دارای حقــه و یــک لولــه متصـل بــه آن‌که در حقــه توتــون ریختــه و آتــش را بــه روی آن گذاشته و می‌کشند.
ســیگار دست پیچ: سیگاری اســت کــه توســط مصرف‌کننده بــا پیچیدن تنباکو در کاغــذ نازکی تهیه و مصرف می‌شود.
تنباکوی جویدنی: در شــرق ایــران و بیشــتر با نام «نــاس» شیوع مصرف دارد.
انفیه تنباکو: گــردی اســت کــه بیشتر از تنباکو بــه دســت می‌آید، عطسه‌آور و نشئه کننده بــوده و از طریق بینی استفاده می‌شود.
در سال‌های اخیر مصرف نیکوتین با استفاده از تبخیرکننده‌های الکترونیک رایج شده اســت. ایــن تبخیرکننده‌های الکترونیک به صورت ســیگار، ســیگار بـرگ، قلیان و پیپ الکترونیک در دسترس قرارگرفته‌اند کـه به طورکلی بـه آن‌ها سیستم‌های الکترونیـک انتقـال نیکوتین یـا اِنـدز گفتـه می‌شود. لازم بـه توجـه اسـت کـه اسـتفاده از سـیگارهای الکترونیک به عنوان یـک کالای سلامتی مورد تأیید قـرار نگرفته و استفاده از آن به عنوان یـک روش ایمن و مؤثر بـرای تـرک سیـگار توصیـه نمی‌شود. علاوه بـر ایـن، در کشـور مـا مجـوزی بـرای توزیع و فروش آن صادر شده اسـت.
دود دست دوم: دود حاصل از استعمال مواد دخانی توسط افراد مصرف کننده کــه توسط افراد غیر مصرف کننده استنشاق می‌شود.
دود دسـت سـوم: ذرات سمی ناشی از مصـرف مـواد دخانـی اسـت کـه بـر روی قسمت‌های مختلـف وسایل و سطوح موجود در منـزل، خــودرو، پـوسـت، مـو و لبــاس افــراد می‌نشیند، کــه افــراد غیر مصرف‌کننده در تمــاس بــا آن قــرار می‌گیرند.
تنباکو گیاهی است که برای برگهای آن کاشته می‌شود و قبل از قرار دادن در محصولات تنباکو، آن‌ها را خشک و تخمیر می‌کنند. تنباکو حاوی نیکوتین است، ماده‌ای که می‌تواند منجر به اعتیاد شود، به همین دلیل است که بسیاری از افرادی که از دخانیات استفاده می‌کنند ترک آن دشوار است. همچنین بسیاری از مواد شیمیایی بالقوه مضر دیگر در تنباکو یافت می شوند یا در اثر سوزاندن آن ایجاد می شوند.
