به طـور طبیعـی، وقتـی کسـی تصمیـم می گیـرد کـه رفتـاری را تغییـر دهـد، از پنـج مرحلـه عبـور می کنـد تـا بـه تغییـر رفتـار برسـد. وابســتگی بــه مــواد مخدر مختلــف ماننــد بســیاری دیگــر از مشــکلات بــه تغییــر در رفتــار نیــاز دارد، پــس بایــد آگاهــی فــرد افزایــش و بــاور او تغییــر یابــد. فرآینــد تغییــر رفتــار بــه پنــج مرحلــه تقســیم می شــود.
در این مرحلـه، فـرد از رفتار مشـکل دار خـود آگاه نیسـت و تمایـل یا رغبتـی برای تغییـر نـدارد. در این مرحلـه، افـراد از مشکالتشـان بی خبرند و مسـئله این نیسـت کـه توانایـی حـل مشـکل را ندارنـد، بلکـه از پی بـردن به مشـکل خـود نیـز ناتوان هسـتند. آن ها قانـع نشـده اند کـه جنبه هـای منفـی رفتـار مـورد نظـر از جنبه های مثبت آن بیشـتر اسـت و در فکر تغییـر در آینـده نزدیک نیسـتند.
معمـولاً خانـواده، دوسـتان و اطرافیان به طـور کامل از مشـکل آن هـا باخبرند، ولـی خود فرد بـا نسـبت دادن مشـکل بـه بیـرون از خـود، یـا دیگـران را مقصـر می بیند یـا وجود مشـکل را انـکار می کنـد. بـرای مثـال، فـرد معتـاد در ایـن مرحلـه نمی پذیـرد که معتـاد اسـت و ادعـا می کند کـه مصرفـش تفریحی اسـت.
در ایــن مرحلــه فــرد می پذیــرد کــه دارای مشــکل اســت و تفکــر جــدی بــرای حــل مشــکل را آغــاز می کنــد. افــراد در ایــن مرحلــه می کوشــند تــا مشــکل خــود را درک کننــد و بــه علــل آن پی ببرنــد و دربــاره راه حل هــای ممکــن آن فکــر کننــد، امــا ممکــن اســت تــا عملی کــردن اهــداف خــود بــرای تغییــر، افــراد در ایــن مرحلــه، به طــور فرســنگ ها فاصلــه داشــته باشــند. افــراد در ایــن مرحلــه بــه راه هــای مختلفــی فکــر می کننــد و گاهــی ایــن تأمــل آن چنــان طولانــی می شــود کــه حالــت وســواس گونه پیــدا می کنــد، بنابرایــن بایــد بــا کمــک، آن هــا را بــه مرحلــه بعــدی هدایــت کــرد.
در ایــن مرحلــه فــرد معتــاد درمی یابــد کــه وابســتگی باعــث تخریــب زندگــی فــردی یــا اجتماعــی او شــده و بنابرایــن مصمــم می شــود کــه تــرک کنــد و معمــولاً بــرای تغییــر در طــول ایــن دوره کوتــاه در آینــده نزدیــک آمــاده می شــود. آن هــا در آســتانه اقــدام بــرای تــرک اعتیاد قــرار می گیرنــد. افــرادی کــه در ایــن مرحلــه به ســر می برنــد، در گذشــته نیــز بــرای تغییــر کوشــیده اند، امــا موفــق نشــده اند. با وجــود ایــن، اغلــب درس هــای ارزشــمندی را از گذشــته آموخته انــد.
در ایــن مرحلــه، فــرد بــه آشــکارترین شــکل و به صــورت عمــدی رفتــار خــود را تغییــر می دهــد. ایــن مرحلــه نیازمنــد انــرژی و تــلاش زیــادی اســت. تغییراتــی کــه در مرحلــه اقــدام رخ می دهــد، بــرای دیگــران قابــل مشــاهده اســت و بــه همین دلیــل، بیشــترین تأییــد و تحســین را درپــی دارد. بایــد توجــه داشـت کـه ایـن مرحلـه «اقـدام بـرای تغییـر» اسـت، نـه خـود تغییـر! بسـیاری اطرافیــان ممکــن اســت اشــتباه کننــد و ایــن مرحلــه را پایــان فرآینــد تغییــر بپندارنــد، امــا بایــد توجــه داشــت کــه در ایــن مرحلــه، فــرد در حــال مبــارزه اســت و تــا پیــروزی نهایــی فاصلــه دارد و انــرژی و فعالیــت زیــادی را صــرف می کنــد.
در ایــن مرحلــه، اطرافیــان و خانــواده فــرد بایــد بیشــترین کمــک و حمایــت را داشــته باشــند. در ایــن مرحلــه، فــرد به طــور فعالانــه بــا مراجعــه بــه پزشــک یــا متخصصــان اعتیــاد، بــرای تــرک اعتیاد اقــدام می کنــد کــه می توانــد شــامل ســم زدایی یــا ســایر انــواع درمــان اعتیاد باشــد. می تــوان افــرادی را کــه بیــن یــک روز تــا شــش ماه مــواد مخدر مصــرف نکرده انــد، در ایــن مرحلــه قــرار داد.
بعــد از شــش ماه پرهیــز از مصرف مواد مخدر، فــرد وارد مرحلــه نگهــداری می شــود. در ایــن مرحلــه، فــرد می کوشــد تغییــرات حاصل شــده در خــود را حفــظ کنــد، یعنــی ایــن تغییــرات را تثبیــت و تحکیــم کنــد و از بازگشــت بــه مراحــل قبلــی جلوگیــری کنـد.
در واقـع، ایـن مرحلـه فرآینـد بعـد از تـرک اعتیاد اسـت کـه فـرد بایـد بتوانـد بـر تصمیمــی کــه گرفتــه پا برجــا بمانــد و دچــار لغــزش نشــود. ایــن مرحلــه، دســته کم شــامل شــش ماه پاکــی بــوده و ممکــن اســت حتــی تــا پایــان عمــر طــول بکشــد. بــدون تعهــد و پایبنــدی نیرومنــد بــه نگهــداری، به طــور ختــم لغــزش رخ خواهــد داد. به ویــژه زمانی کــه محیــط به نوعــی پــر از نشــانه هایی باشــد کــه می توانــد رفتــار را از نــو ایجــاد کنــد.
اغلــب افــراد قبــل از نیــل بــه موفقیــت نهایــی، بــه مراحــل قبلــی بازگشــت می کننــد و در خیلــی مواقــع بیــن مراحــل، بــالا و پاییــن می رونــد. نبایــد ایــن لغزش هــا را شکســت تلقـی کـرد. زیـرا معمـولاً افـرادی کـه بازگشـت می کننـد، در دور بعـدی شانس بیشـتری بـرای موفقیـت دارنـد و روش هـای جدیـدی بـرای مقابلـه بـا رفتارهـای قدیمــی یــاد گرفته انــد و کوله بارشــان بــرای موفقیــت پربارتــر اســت.
