مواد توهم‌زا، که به عنوان روانگردان نیز شناخته می‌شوند، داروهایی هستند که ادراک واقعیت را تغییر می‌دهند. این تجربیات ممکن است شامل شنیدن، دیدن، چشیدن، بوییدن یا احساس چیزهایی باشد که وجود خارجی ندارند. این مواد می‌توانند مصنوعی یا گیاهی باشند و اغلب غیرقانونی هستند.
توهم‌زاها اثرات ذهنی متغیری ایجاد می‌کنند که با هر بار مصرف متفاوت است. این تجربیات می‌توانند از خفیف تا شدید متغیر باشند و پیشبینی آن‌ها از فردی به فرد دیگر و از دارویی به داروی دیگر دشوار است. فرد ممکن است طیف گسترده‌ای از تأثیرات را تجربه کند، از تغییرات جزئی در محیط اطراف تا وحشت شدید، با این باور که این ادراکات واقعی هستند. به همین دلیل، مواد توهم‌زا می‌توانند تجربیات عاطفی قوی ایجاد کنند.
وقتی فردی دوز بالایی از یک ماده توهم‌زا مصرف می‌کند، به آن سقوط گفته می‌شود. این تجربه می‌تواند شامل یک سفر خوب با احساسات و تجربیات مثبت باشد یا یک سفر بد که ترسناک و ناخوشایند است.
از سوی دیگر، مصرف عمدی مقادیر کمی از داروهای روانگردان به میکرودوز معروف است که معمولاً به معنای استفاده از ۵ تا ۱۰ درصد دوز معمول این داروها است. ال اس دی و قارچ سیلوسایبین از جمله موادی هستند که در میکرودوز استفاده می‌شوند.
افراد میکرودوز را با هدف بهرهمندی از مزایای احتمالی تغییر ذهن مصرف می‌کنند، بدون اینکه دچار اختلال شوند یا عملکرد طبیعیشان مختل شود. مطالعه‌ای در مجله فارماکولوژی دلایل رایجی را که افراد به میکرودوزینگ روی می‌آورند، شناسایی کرده است، از جمله:
با وجود تحقیقات انجام شده در مورد میکرودوز، شواهد موجود هنوز برای تأیید این روش کافی نیست.
سه نوع توهم‌زا وجود دارد که بر اساس نحوه تأثیرگذاری آن‌ها بر مغز دسته‌بندی می‌شوند. این دسته‌ها عبارتند از:
بسیاری از مواد توهم‌زا در گیاهان و قارچ‌ها یافت شده‌اند. ال اس دی از قارچی که روی چاودار و دیگر غلات رشد می‌کند، تولید می‌شود. مسکالین از گیاهی به نام پیوت گرفته می‌شود، اما می‌تواند به صورت مصنوعی نیز ساخته شود. سیلوسایبین از انواع خاصی از قارچ‌ها در آمریکای مرکزی و جنوبی، مکزیک، ایالات متحده و سایر نقاط جهان به دست می‌آید.
برخی از اثرات غیرقابل پیشبینی و غیرقابل اعتماد به دلیل تغییرات در ترکیبات مورد استفاده برای تولید مواد توهم‌زا، به ویژه آن‌هایی که از گیاهان و قارچ‌ها مشتق شده‌اند، رخ می‌دهد.
توهم‌زاها می‌توانند به شکل‌ها، رنگ‌ها و انواع مختلفی وجود داشته باشند. این مواد ممکن است به صورت قرص، پودر، کاغذ طرح‌دار یا قارچ خشک باشند که به صورت تازه یا آسیاب شده مصرف می‌شوند. اگر آسیاب شوند، میتوان آن‌ها را در مایعات یا غذاها مخلوط کرد. گاهی اوقات، پودرها دودی یا استنشاق می‌شوند و برخی از فرم‌ها در گونه یا زیر زبان نگه داشته می‌شوند.
هر یک از توهم‌زاهای رایج، ظاهر خاص و منحصر به فرد خود را دارند به طور مثال:
داروهای روانگردان با تغییر گیرنده‌های سروتونین در مغز، که در خلق و خو، ادراک و شناخت نقش دارند، عمل می‌کنند. همچنین، این مواد توهم‌زا شبکه حالت پیشفرض (DMN) مغز را تغییر می‌دهند. DMN بیشتر در فعالیت‌های مرتبط با خودآگاهی نقش دارد. این نظریه وجود دارد که این تغییرات ممکن است دلیل ایجاد احساس ارتباط با دیگران و جهان توسط این توهم‌زاها باشد.
مواد تجزیه کننده با تغییر تعادل شیمیایی مغز در گیرنده‌های N-methyl-D-aspartate (NMDA)، باعث ایجاد احساس قطع ارتباط با بدن و محیط می‌شوند. این داروها همچنین بر گلوتامات، که در یادگیری، حافظه، احساسات و درک درد نقش دارد، تأثیر می‌گذارند.
اثرات مواد توهم‌زا می‌تواند بسته به عوامل زیر بسیار متفاوت باشد:
پیشبینی تأثیرات مثبت و منفی برای هر فرد غیرممکن است.
پس از مصرف مواد توهم‌زا، ممکن است آسیب‌های جدی و گاهی نیمه‌دائمی رخ دهد. ترس، افسردگی، اضطراب و پارانویا ممکن است بروز کنند و طولانی‌مدت باقی بمانند، از جمله اثرات بازگشتی که ماه‌ها یا سال‌ها پس از مصرف ظاهر می‌شوند.
این عوامل می‌توانند منجر به توهماتی شوند که واقعیت را تحریف می‌کنند. این توهمات ممکن است شامل احساسات شدید، دیدن مناظری که وجود ندارند، بوییدن چیزهایی که وجود ندارند و شنیدن صداهایی که وجود ندارند باشد. همچنین، ممکن است فرد رنگ‌ها را بشنود یا صداها را بو کند.
بیشتر آسیب‌های جسمی پس از مصرف مواد توهم‌زا به دلیل رفتارهای خطرناک پس از مصرف رخ می‌دهند، نه به خاطر خود مواد. این رفتارها ممکن است شامل خودکشی، تصادف، رفتارهای پرخطر و سوء‌مصرف چند ماده باشد.
بسیاری از مراجعات به اورژانس پس از مصرف مواد توهم‌زا به دلیل اثرات روانی ناخوشایند مانند هذیان و پارانویا است. این مواد می‌توانند بر خودکنترلی و خودآگاهی شما تأثیر بگذارند و منجر به رفتارهای غیرمنطقی، تهاجمی یا خشونت‌آمیز شوند. انواع مختلف توهم‌زاها می‌توانند منجر به گشاد شدن مردمک‌ها، افزایش فشار خون، افزایش دمای بدن، تعریق و کاهش اشتها شوند.
همه توهم‌زاها اعتیادآور نیستند. با این حال، راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، اختلال مصرف فن‌سیکلیدین و سایر اختلالات مصرف توهم‌زا را به رسمیت می‌شناسد. این اختلالات به عنوان الگوهای مشکلساز استفاده از فن‌سیکلیدین یا سایر مواد توهم‌زا شناخته می‌شوند که منجر به مشکلات بالینی مهم در زندگی فرد می‌شوند. معیارهای تشخیصی یا علائم بالقوه اعتیاد به توهم‌زاها عبارتند از:
دو اثر طولانی‌مدت دیگر از مصرف مزمن توهم‌زاها شامل روانپریشی مداوم و اختلال ادراک توهم‌زا (HPPD) هستند. HPPD، که به عنوان فلاشبک نیز شناخته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که توهمات یا اختلالات چندین روز، ماه یا حتی سال‌ها پس از مصرف ظاهر می‌شوند.
