حمله پانیک (panic attack) یک حالت ناگهانی و شدید از ترس است که در شرایط عادی و بدون وجود خطر واقعی رخ می‌دهد و با واکنش‌های فیزیکی شدید همراه است. در این وضعیت، فرد ممکن است دچار تعریق شدید، تنگی نفس و تپش قلب شود، به‌گونه‌ای که احساس کند دچار حمله قلبی شده است.
اختلال پانیک (panic disorder) نوعی اختلال اضطرابی است که با حملات ناگهانی و غیرمنتظره وحشت همراه است. این حملات بدون هشدار و بدون وابستگی به عوامل جسمی یا روانی دیگر رخ می‌دهند و اغلب محرک مشخصی ندارند. با این حال، تجربه یک حمله پانیک به تنهایی به معنای ابتلا به اختلال پانیک نیست.
حملات پانیک می‌توانند در واکنش به موقعیت‌هایی رخ دهند که ممکن است برای دیگران بی‌ضرر به نظر برسند. برخی محرک‌های رایج اختلال پانیک شامل موارد زیر هستند:
سوءمصرف مواد می‌تواند این علائم را تشدید کند. برخی از نشانه‌های مشترک بین اختلال پانیک و مصرف مواد شامل موارد زیر است:
وراثت در شکل‌گیری اختلال پانیک و اعتیاد نقش اساسی دارد، به این معنا که اگر یکی از اعضای خانواده شما با این مشکلات مواجه باشد، احتمال ابتلای شما نیز افزایش پیدا می‌کند.
تحقیقات نشان داده‌اند که برخی ژن‌ها می‌توانند حساسیت افراد را نسبت به اضطراب و واکنش‌های استرسی افزایش دهند. بنابراین، در خانواده‌هایی که سابقه اضطراب یا مصرف مواد وجود دارد، احتمال انتقال این ویژگی‌ها به نسل‌های بعدی بیشتر خواهد بود.
علاوه بر عوامل ژنتیکی، فرآیندهای زیستی نیز در بروز اختلال پانیک نقش دارند. در افراد مبتلا، واکنش بدن به استرس و ترس به شکل غیرعادی اتفاق می‌افتد. به‌طور طبیعی، در مواجهه با خطر واقعی، سیستم عصبی سمپاتیک بدن را وارد حالت جنگ یا گریز (fight or flight) می‌کند. این فرایند با افزایش ضربان قلب، بالا رفتن فشار خون و ترشح هورمون‌هایی مانند آدرنالین همراه است تا بدن را برای مقابله با تهدید آماده کند.
با این حال، در افرادی که دچار اختلال پانیک هستند، این واکنش بدن بدون وجود یک خطر واقعی فعال می‌شود. در چنین شرایطی، تولید و ترشح ناقل‌های عصبی تحریک‌کننده‌ای مانند نوراپی‌نفرین و سروتونین در مغز دچار عدم تعادل می‌شود و علائمی نظیر تپش قلب، تعریق، سرگیجه و ترس شدید ایجاد می‌شود. این اختلال ممکن است ناشی از مشکلات در تنظیم شیمیایی مغز یا فعالیت بیش‌ازحد مناطقی مانند آمیگدال باشد که نقش مهمی در پردازش ترس دارد.
اختلال پانیک، احتمال گرایش به مصرف مواد مخدر و الکل را افزایش می‌دهد. ارتباط بین اختلال پانیک و اعتیاد به این دلیل است که برخی افراد برای تسکین علائم اضطراب و وحشت به مصرف مواد مخدر یا الکل روی می‌آورند.
با این حال، این روش خوددرمانی علائم را تشدید کرده و می‌تواند تأثیرات منفی طولانی‌مدتی بر مغز و سیستم عصبی داشته باشد، منجر به وابستگی به مواد شود و در نهایت عوارض ناشی از اضطراب و اختلال پانیک را تشدید کند. استرس نیز عامل خطر دیگری است. تجربه استرس مزمن می‌تواند دفعات حملات پانیک را افزایش دهد و فرد را به مصرف مواد برای تسکین علائم سوق دهد.
درمان همزمان اختلال پانیک و اعتیاد پیچیدگی‌های خاص خود را دارد، زیرا هر دو می‌توانند مشکلات روانی قابل‌توجهی ایجاد کنند و علائمشان گاهی با یکدیگر همپوشانی دارد. این شباهت‌ها تشخیص دقیق را دشوار می‌سازد و مشخص کردن اینکه کدام علائم ناشی از اختلال پانیک و کدام یک نتیجه سوءمصرف مواد است، چالش‌برانگیز می‌شود.
حملات پانیک به‌طور ناگهانی رخ می‌دهند و با نشانه‌هایی مانند تپش قلب، تعریق، لرزش، احساس خفگی و ترس شدید همراه هستند. درعین‌حال، مصرف برخی مواد مخدر نیز می‌تواند علائم مشابهی از جمله اضطراب شدید، تغییرات خلقی، توهم و افزایش ضربان قلب را ایجاد کند. به همین دلیل، افراد ممکن است اشتباهاً تصور کنند که علائم اضطراب آن‌ها ناشی از ترک مواد است، درحالی‌که ممکن است به‌طور مستقل به اختلال پانیک مبتلا باشند.
افراد مبتلا به اختلال پانیک اغلب از موقعیت‌هایی که اضطرابشان را تشدید می‌کند، دوری می‌جویند. به‌عنوان‌مثال، بسیاری از برنامه‌های ترک اعتیاد شامل جلسات گروهی حمایتی هستند، اما افراد دارای اختلال پانیک ممکن است در جمع دچار اضطراب شدید شوند و از شرکت در این جلسات خودداری کنند. این اجتناب می‌تواند درمان را به تعویق بیندازد و باعث انزوای بیشتر بیمار شود و روند درمان اعتیاد را دشوارتر بکند.
با این حال، مراکز درمانی ویژه‌ای برای افراد دارای اختلالات همزمان وجود دارد. متخصصان سلامت روان که در زمینه تشخیص دوگانه آموزش دیده‌اند، از روش‌های درمانی خاصی برای کمک به بیماران استفاده می‌کنند.
رفتاردرمانی نقش اساسی در درمان اختلال پانیک و اعتیاد دارد و شامل روش‌های زیر می‌شود:
درمان شناختی رفتاری (CBT): تغییر الگوهای فکری و رفتاری ناسالم برای شناسایی و اصلاح واکنش‌های منفی.
درمان دیالکتیکی رفتاری (DBT): آموزش مهارت‌هایی برای زندگی در لحظه، کنترل استرس، تنظیم احساسات و بهبود روابط.
حساسیت‌زدایی و پردازش مجدد با حرکات چشم (EMDR): کاهش استرس ناشی از خاطرات آسیب‌زا از طریق تحریک دوطرفه حسی.
انتخاب دارو برای درمان همزمان اعتیاد و اختلال پانیک پیچیده است، زیرا برخی داروها می‌توانند وابستگی ایجاد کنند. بنزودیازپین‌ها مانند زاناکس و آتیوان به دلیل اثرات آرام‌بخش ممکن است گزینه‌های مناسبی به نظر برسند، اما خطر اعتیاد بالایی دارند. گزینه‌های دارویی جایگزین شامل موارد زیر هستند:
ترکیبی از رفتاردرمانی و دارودرمانی می‌تواند در مدیریت همزمان اختلال پانیک و اعتیاد مؤثر باشد.
پیش از آغاز درمان دارویی یا روان‌درمانی در یک مرکز بستری یا سرپایی، ممکن است پزشک توصیه کند که ابتدا فرایند سم‌زدایی پزشکی را طی کنید تا بدن از هرگونه مواد مخدر یا الکل پاک شود.
در طول سم‌زدایی پزشکی، فرد تحت نظارت قرار می‌گیرد تا علائم ترک را در یک محیط ایمن پشت سر بگذارد و هرگونه عارضه احتمالی بلافاصله مدیریت شود.
