قلیان وسیله‌ای برای کشیدن دود است که در آن توتون و تنباکو در ظرفی از آب قرار می‌گیرد و با زغال داغ، دود تولید می‌شود. این دود از طریق شلنگ به دهان فرد منتقل می‌شود. قلیان در خاورمیانه، آسیای مرکزی و شمال آفریقا رایج است و از ایران به هند و مصر راه یافته است. دود قلیان حاوی مواد شیمیایی مضری مانند نیکوتین، قیر، مونوکسید کربن و مواد سرطان‌زا است.
قلیان می‌تواند اعتیادآور باشد به دلیل وجود نیکوتین که به راحتی به خون جذب شده و به مغز منتقل می‌شود. نیکوتین تأثیرات معتادکننده‌ای بر سیستم اعصاب مرکزی دارد و مصرف مکرر آن می‌تواند به وابستگی فیزیکی و روحی منجر شود. اعتیاد به نیکوتین می‌تواند به صورت فیزیکی با علائم بدنی مانند عصبانیت، اضطراب، سردرد باشد یا روانی با احساس وابستگی و نیاز به قلیان برای کاهش استرس و راحتی تجربه شود.
دود قلیان شامل ترکیبات مضر مختلفی است از جمله:
مونوکسید کربن: این گاز با هموگلوبین در خون ترکیب شده و انتقال اکسیژن به اندام‌ها را کاهش می‌دهد، که به بدن آسیب می‌رساند.
نیکوتین: نیکوتین، محرکی اعتیادآور است که بر سیستم عصبی تأثیر می‌گذارد و باعث می‌شود مصرف قلیان به عنوان یک عادت اعتیادآور شناخته شود.
آلدهیدها: آلدهیدها در دود قلیان، حاصل سوختن مواد قلیانی هستند و می‌توانند مجاری تنفسی را تحریک کرده و تهوع ایجاد کنند.
ذرات معلق: دود قلیان حاوی ذرات معلق ریزی است که از سوختن مواد قلیانی ایجاد می‌شود. این ذرات می‌توانند آلوده باشند و تنفس آن‌ها به سلامتی آسیب می‌رساند.
علاوه بر ترکیبات اصلی، دود قلیان ممکن است حاوی گلایکول پروپیلن (PG)، گلیسیرول (VG)، طعم‌دهنده‌ها و سایر مواد افزودنی باشد. مهم‌ترین عامل اعتیادآوری آن همچنان نیکوتین است.
دو تصور غلط رایج درباره قلیان این است که اولاً مضرتر از سیگار نیست، زیرا دود از طریق آب پاک می‌شود و ثانیاً کمتر از سیگار اعتیادآور است. هر دو ادعا نادرست هستند. کشیدن قلیان موجب استنشاق مقدار زیادی ذرات مضر می‌شود و خطر بیماری‌هایی مشابه سیگار، از جمله انواع سرطان‌ها، را دارد.
یک جلسه کشیدن قلیان می‌توان چندین برابر بیشتر از یک سیگار نیکوتین، مونوکسید کربن و مواد شیمیایی سرطان‌زا استنشاق کرد. افراد قلیان‌کش حتی با مصرف کم، هوس و علائم ترک را تجربه می‌کنند و اعتیاد به قلیان واقعی است.
از علائم وابستگی به مصرف قلیان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تمایل شدید به قلیان کشیدن: این تمایل ممکن است باعث شود فرد حتی در شرایط خطرناک مانند رانندگی یا کار با دستگاه‌های سنگین به کشیدن قلیان ادامه دهد.
اضطراب و بی‌قراری در نبود قلیان: عدم دسترسی به قلیان می‌تواند باعث اضطراب، بی‌قراری، تحریک‌پذیری و خستگی شود.
افزایش مقاومت به نیکوتین: با گذشت زمان، بدن به نیکوتین عادت می‌کند و برای رسیدن به همان اثر اولیه، نیاز به مصرف بیشتری پیدا می‌شود.
افزایش تدریجی مصرف قلیان: افراد وابسته به قلیان معمولاً مصرف خود را با گذشت زمان افزایش می‌دهند.
بروز علائم ترک در هنگام ترک قلیان: ترک قلیان می‌تواند علائمی مانند سردرد، اضطراب، تحریک‌پذیری و خستگی ایجاد کند که معمولاً در چند هفته اول کاهش می‌یابد.
یک جلسه کشیدن قلیان می‌تواند معادل کشیدن صد نخ سیگار یا بیشتر باشد و معمولاً نیم ساعت یا بیشتر طول می‌کشد. در این مدت، میزان دودی که استنشاق می‌شود، صد تا دویست برابر بیشتر از یک نخ سیگار است.
بسیاری از سموم موجود در سیگار از طریق قلیان نیز وارد بدن می‌شوند و می‌توانند ضربان قلب سریع، افزایش فشار خون و ضربان قلب نامنظم ایجاد کنند. در درازمدت، خطر ابتلا به انواع سرطان‌های مرتبط با دخانیات را افزایش می‌دهند.
دود قلیان حاوی مواد شیمیایی سمی و اعتیادآوری مانند مونوکسید کربن، آرسنیک، سلنیوم، جیوه، سرب و بنزن است که می‌توانند در طی یک جلسه به سطوح خطرناکی برسند. این مواد به ویژه برای زنان باردار و کودکان خطرناک هستند.
به اشتراک گذاری دود قلیان نیز می‌تواند بیماری‌های عفونی ریه، دهان، لب‌ها و لثه‌ها را منتقل کند. بیماری‌های مسری مانند تبخال دهان، آنفولانزا، سل و هپاتیت نیز با مصرف قلیان مرتبط هستند.
برای تغییر عادت‌های اجتماعی مرتبط با کشیدن قلیان و تشویق به ترک آن، به سیاست‌های محکم و مؤثری در زمینه کنترل دخانیات نیاز داریم. تنظیم قیمت و افزایش مالیات بر محصولات دخانی نقش حیاتی در تغییر رفتار مصرف‌کنندگان قلیان ایفا می‌کند. به علاوه، سیاست‌های ناهماهنگ و متناقض می‌توانند منجر به نتیجه‌های معکوس شده و کشیدن قلیان را همچنان اقتصادی‌تر از ترک آن نگه دارند.
ممنوعیت استفاده از قلیان در مکان‌های عمومی مانند کافه‌ها و رستوران‌ها یا اعمال محدودیت‌های مالی، می‌تواند از یک سو مانع از رواج این عادت در جامعه شود و از سوی دیگر، انگیزه بیشتری برای ترک این عادت در افراد ایجاد کند.
این نوع اقدامات می‌توانند به تدریج هنجارهای اجتماعی مرتبط با کشیدن قلیان را تضعیف کرده و حمایت لازم برای ترک آن را فراهم کنند. همچنین، ترویج برنامه‌های آموزشی و مشاوره‌ای جهت افزایش آگاهی افراد در مورد مضرات قلیان و ارائه حمایت‌های روانی و اجتماعی می‌تواند نقش مؤثری در کاهش مصرف قلیان داشته باشد.
